TAŃCZĄCY Z WILKAMI – rzecz o tragi-romantyzmie amerykańskiego Pogranicza

.

Między szlachetnością a „dzikością” – „Tańczący z wilkami” nie jest filmem bezstronnym (Rodney Grant i Graham Green)

.

       Zwykle narracja podyktowana jest czyimś interesem. Odnoszę wrażenie, że narracja filmu Kevina Costnera dyktowana była sercem. Jeśli tak, to trzeba być nie tylko kimś krótkowzrocznym, ale i małostkowym, aby zarzucić Costnerowi megalomanię – tak jak zrobiła to jedna z najwybitniejszych krytyków kina Pauline Keal. (Swoją drogą angielskie słowo megalomaniac powinno być tłumaczone nie jako megaloman, a megalomaniak, bo wtedy jego znaczenie uwzględnia także „manię”.) Co zdumiewa tym bardziej, że była ona wnikliwą intelektualistką, bynajmniej nie krótkowzroczną, czy małostkową.
Być może niepotrzebnie już na samym początku odwołuję się do tej niefortunnej opinii Keal, ale na swój sposób mnie ona dotknęła, tym bardziej, że nie znałem jej wcześniej, bo dopiero teraz przeczytałem esej, w którym – oprócz wielu trafnych spostrzeżeń – znalazłem też kilka (moim zdaniem) chybionych, czy też raczej… posiadających drugorzędne znaczenie.

       Cóż, napiszę teraz coś przewrotnego: być może Costner rzeczywiście był megalomanem, ale czy to właśnie nie dzięki temu porwał się na zrobienie tak zamaszystej epiki, tworząc w rezultacie tak znakomity film, jak „Tańczący z wilkami”, który w swojej konwencji jest bliski arcydziełu? A poza tym: któryż z twórców – i to w każdej dziedzinie sztuki – nie jest egomaniakiem (choć niekoniecznie megalomanem)? To dlatego taki zarzut wobec ludzi twórczych, a zwłaszcza artystów, jest czymś jałowym – a tym samym niezbyt relewantnym.

       Od jakiegoś czasu wracam do filmów, które w przeszłości zrobiły ze mnie kinomana – począwszy od „Persony” Bergmana, przez „Odyseję kosmiczną 2001” Kubricka, po „Tańczącego z wilkami” właśnie (mógłbym tu jeszcze wymienić setki innych tytułów, dzięki którym moja miłość do kina utwierdzała się coraz bardziej). I zaskoczony jestem tym, jak bardzo różne są to filmy. Od takich, które były dla mnie doświadczeniem wykraczającym poza ramy i domenę kina (jak np. filmy Tarkowskiego, Herzoga, Kurosawy, czy Malicka); przez te związane z odbiorem bardzo osobistym (jak np. „Ścieżki chwały” Kubricka, „Hair” Formana, czy „Pluton” Stone’a); po dostarczające mi czystej radości tudzież innych emocji – jak to jest w przypadku kina tzw. rozrywkowego, ale też takiego, które z większymi ambicjami artystycznymi tworzyli Fellini, Coppola, Scorsese, czy Scott – czyli doskonałego kina czystego (pure cinema) należącego do szeroko rozumianej pop-kultury.

       „Tańczący z wilkami” należy oczywiście do filmów tego ostatniego rodzaju, choć dla mnie nie był on nigdy tylko li rozrywką, poruszając tematy, którym poświęciłem swego czasu wiele uwagi.* Wszystkie dotyczyły tego, co działo się na tzw. amerykańskim Pograniczu (Frontier), zwłaszcza w XIX wieku, kiedy to setki tysięcy białych osadników parły na Zachód, poddając się (podobno) konieczności objawionego (ponoć) Przeznaczenia (Manifest Destiny) – dokonując przy okazji destrukcji kultur ludów, które zamieszkiwały kontynent Ameryki Północnej od tysiącleci.

Zderzenie kultur, z których jedna nie miała żadnych szans

.

       Nie mam tu zamiaru pisania recenzji filmu Costnera w ścisłym znaczeniu tego słowa, zamiast tego chciałbym się podzielić kilkoma dość luźnymi uwagami związanymi z moim zetknięciem się z tym filmem po latach. (A od czasu, kiedy go oglądałem ostatnio minęło ich ponad 30.) I jeśli chciałbym w jednym zdaniu określić wrażenia z tego spotkania, to napisałbym, że „Tańczący z wilkami” nic a nic się nie postarzał i także tym razem trafił do mnie z całą swoją mocą wielkiego kina. Mało tego: kto wie czy teraz nie bardziej doceniłem to, jak wspaniale ta prosta historia została opowiedziana – przedstawiona na ekranie w pięknych obrazach – mocno angażująca nasze emocje poprzez ukazanie człowieczeństwa swoich bohaterów w sposób autentyczny i szczery. Z wielkim sercem właśnie. I (co warto zaznaczyć) genialną sprawnością techniczną. Sądzę, że Costner, debiutujący tym filmem w charakterze reżysera, przeszedł tu samego siebie.

       „Tańczący z wilkami” powstał pod koniec lat 80. XX wieku (swoją premierę miał w 1990 roku), a więc w czasie, kiedy wydawało się, że western w kinie wyczerpał swoje możliwości – po czasach chwały w latach 40. i 50. i rewizji, jakiej poddano ten genre zwłaszcza w latach 60. i 70., kiedy to powstały spaghetti westerny Sergia Leone oraz anty-westerny Peckinpaha, Altmana, czy Penna. Wprawdzie mówienie o wyczerpaniu się możliwości westernu może się wydać pochopne, to na pewno lata świetności miał ten gatunek za sobą. Kevin Costner przywrócił go na ekrany w wielkim stylu, choć tak naprawdę jego film nie był klasycznym westernem (choćby dlatego, że nie było w nim ani jednego cowboy’a). Jednakże, chyba po raz pierwszy w historii amerykańskiego kina, tak wielką uwagę poświęcono Indianom, ukazując ich „ludzką” stronę – co stanowiło ostry kontrast z obrazem Indianina-dzikusa, jaki dominował zwłaszcza w naznaczonych rasizmem B-westernach, nagminnie kręconych w Hollywood w pierwszych dekadach istnienia Tinseltown.

       Roger Ebert nazwał „Tańczącego z wilkami” „sentymentalną fantazją”, co jednak w jego oczach nie deprecjonowało filmu. W przeciwieństwie do podejścia Pauline Keal, która uznając film za „dziecięco naiwny”, odmówiła mu większej wartości. Można więc zauważyć i wskazać na podobną cechę filmu, a jednak odnieść się do niego w zupełnie inny sposób: z jednej strony afirmując go, z drugiej zaś nie aprobując. Wszystko właściwie zależy od naszego nastawienia wobec filmu. A to z kolei wynika bardziej z naszych trzewi (serca i nerwów), niż z umysłu (mózgu). Ogólnie rzecz biorąc kino jest według mnie bardziej domeną uczuć i emocji, niż intelektu. Innymi słowy: bardziej oddziałuje na naszą zmysłowość (posługując się przede wszystkim obrazem), niż inteligencję (choć oczywiście może zawierać w sobie mentalną głębię). Wizualność jest w nim (dla widza) ważniejsza, niż zawartość myślowa. Dotyczy to zwłaszcza kina popularnego.

Miłość na prerii (Mary McDonnell i Kevin Costner)

.

       Tak zwany podbój Dzikiego Zachodu, a wyrażając się bardziej werystycznie: ekspansja osadnictwa europejskich kolonizatorów na zachód amerykańskiego kontynentu, nie miała nic wspólnego z romantyzmem (który zawsze przynależy do sfery mitycznej), za to nacechowana była tragizmem (tysiące ludzi nie przeżywało na szlakach katorżniczej drogi w wozach osadniczych – wystarczy wspomnieć o tym, co spotkało grupę Donnera). Podobnie mało romantyczne było prawdziwe życie Indian prerii, a kulminacją ich przeklętego losu była tragedia załamania się ich kultury, wypieranie przez wrogów (nie tylko „białych”, ale i tych „czerwonoskórych”), zdziesiątkowanie przez choroby, zamknięcie w rezerwatach… A jednak Costnerowi udało się przeforsować (i niejako „zainfekować” tym nas) romantyczną wizję indiańskiego życia, asymilacji i zaprzyjaźnienia się jego (białego) bohatera z Obcymi. I to wbrew temu, że film pełen jest przemocy. To jest zresztą bardzo ciekawa sprawa: przemoc ta – ukazana często z realistycznym brutalizmem – schodzi tu jakby na drugi plan, zdominowana przez humanizm, jakim nacechowani są zarówno grany przez Costnera porucznik John Dunbar, jak i jego indiańscy przyjaciele. Czujemy przy tym, że reżyser używa tej przemocy niejako z dramaturgicznej konieczności, nie napawając się nią, jak to np. robi w swoich filmach Quentin Tarantino. Ostatecznie tym, co wynosimy z „Tańczącego z wilkami” jest właśnie nacechowany sentymentem romantyzm – wiara w przyjaźń i miłość, która zwycięża wszystko. To świadczy o olbrzymiej – bardzo sugestywnej – sile kina w oddziaływaniu na nasze uczucia i emocje. Duże znaczenie w uromantycznieniu filmu ma oczywiście także ukazany w nim romans Dunbara z Uniesioną Pięścią (Mary McDonnell), białą kobietą wychowaną przez Siuksów. Romans przewidywalny i cokolwiek sztampowy, ale i to nam w zasadzie nie przeszkadza, skoro zdolni jesteśmy odczuć jego chemię.

       Często podkreśla się autentyzm z jakim ukazano w filmie Indian. I rzeczywiście: ich stroje może nie są takie, jakich używali oni na co dzień, ale za to są niezwykle malownicze, doskonale prezentując się na ekranie. Słyszymy, jak Indianie mówią językiem Lakotów (notabene nazwa Siuksowie pochodzi z zewnątrz i jest dla Lakotów obraźliwa), chociaż niemalże dla wszystkich z nich był to język obcy, więc swoich kwestii musieli się uczyć na pamięć. Z różnym skutkiem – ale to byli w stanie ocenić tylko prawdziwi Lakoci. Tak, „Tańczący z wilkami” wygląda prawdziwie, chociaż lista historycznych nieścisłości, jakie można w tym filmie zauważyć jest dość długa. Z tym, że rzadko kto zdolny jest te nieścisłości wyłapać. Zresztą, nie są one aż tak istotne – w przeciwieństwie do pewnych aspektów filmu, które jednak nie oddają sprawiedliwości temu, co miało miejsce w rzeczywistości. Moim zdaniem największą krzywdę wyrządzono Indianom z plemienia Paunisów, których przedstawiono w filmie jako żądnych krwi morderców – napadających na bezbronnych osadników i nękających wioski Lakotów. Tak naprawdę, to Paunisi byli tępieni przez Lakotów, którzy mieli nad nimi znaczną przewagę i wypierali ich z zajmowanych przez to plemię terenów. To odwrócenie ról można wszak tłumaczyć tym, że Indianie ci – tak jak ukazuje to Costner – byli postrzegani z perspektywy Dunbara, (którego narracja dominuje w filmie), a więc kogoś identyfikującego się z Lakotami, dla których Paunisi byli wrogami. Pewnym zgrzytem jest również sposób, w jaki reżyser potraktował amerykańskich żołnierzy, którzy starli się pod koniec filmu z Dunbarem i stającymi w jego obronie Lakotami. Rzeczywiście: w swojej podłości i głupocie są oni niemal karykaturalni. Ale kto wie, może właśnie dzięki tym wszystkim tendencyjnym zabiegom „Tańczący z wilkami” wybrzmiewa z taką mocą, trafiając w samo sedno oczekiwań widza i jego wrażliwości? Bo na dobrą sprawę w kinie nie szukamy prawdy. Wręcz przeciwnie: karmimy tam swoje nadzieje i złudzenia. A jeśli reżyser jest dobry, to idziemy za nim jak po sznurku.

Siła woli i charakteru w połączeniu z genialnym wyczuciem kina – bez tego nie byłoby „Tańczącego z wilkami”. (Kevin Costner na planie swojego filmu)

.

       Powiedzieć jednak, że Kevin Costner kręcąc „Tańczącego z wilkami” okazał się reżyserem dobrym, to nic nie powiedzieć. Zaryzykował bym nawet stwierdzenie, że on ten film stworzył w natchnieniu. Notabene za swą pracę w charakterze reżysera Costner dostał Oscara (ostatecznie „Tańczący z wilkami” uzyskał siedem statuetek, w tym w najważniejszej kategorii Best Picture). Wiem co piszę, bo przed chwilą obejrzałem film dokumentalny przedstawiający go przy pracy nad „Tańczącym z wilkami” i nadal jestem pod wielkim wrażeniem tego z jakim zaangażowaniem i fantastycznym wyczuciem kina, tworzył on swoje dzieło życia. Zresztą, nawet gdybym nie widział tego dokumentu, to przecież mistrzostwo reżyserii w „Tańczącym z wilkami” jest dla mnie ewidentne. Co ciekawe, na etapie przed-produkcyjnym Costner poszukiwał kogoś, kto by mógł wyreżyserować ten film – jakby nie wierząc w swoje możliwości (bo przecież nigdy wcześniej sam nie reżyserował) – ale zorientował się, że nikt nie był w stanie ogarnąć jego autorskiej wizji i przenieść jej na ekran w sposób, który by go zadowolił. Dlatego za tę robotę wziął się sam. W rezultacie otrzymaliśmy jeden z najlepszych westernów w historii kina.

       Wróciłem do „Tańczącego z wilkami” z powodów poniekąd osobistych. Jak już wspomniałem tematyką jaką poruszył film zajmowałem się swego czasu dość blisko.* Rezultatem tego był publikowany w prasie polonijnej cykl „Krajobrazy ludzie zdarzenia”, w którym znalazły się artykuły nawiązujące do historii amerykańskiego Pogranicza, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii indiańskiej. Pisałem też o amerykańskim Zachodzie z perspektywy kogoś zakochanego wręcz w krajobrazowości i przyrodzie tego rejonu świata, który odwiedzałem wielokrotnie. To ostatnie oczywiście też miało duży wpływ na to, jak odebrałem film Costnera, tym bardziej, że rozpoznawałem na ekranie krajobrazy, które znałem z autopsji. A zdjęcia „Tańczącego z wilkami” są świetne i nawet z tak monotonnego pejzażu, jakim jest preria, potrafiły wydobyć coś, co mogło się potem śnić po nocach. Tworzą więc one wspaniałe tło dla theatrum, w którym ludzie żyją i umierają, kochają i nienawidzą – są szczęśliwi lub cierpią – tracą nadzieję i ją odzyskują.

      Z niecierpliwością czekam na najnowszy film Kevina Costnera, jakim jest „Horizon: An American Saga” – dwuczęściowy western zajmujący losami amerykańskich osadników, który będzie miał swoją światową premierę już za kilka tygodni na Festiwalu w Cannes, a w amerykańskich kinach będzie go można obejrzeć w czerwcu (część I) i sierpniu (cz. II). Mam nadzieję, że Costner stworzył coś równie wielkiego, jak „Tańczący z wilkami”.

.

Amerykańska preria jako tło dla ludzkiego theatrum

.

* Zainteresowanym tą tematyką polecam kilka wybranych artykułów, które swego czasu ukazały się w prasie polonijnej w cyklu „Krajobrazy ludzie zdarzenia”:

.
– „Indiański Tryptyk”
– „Saga o bizonie”
– „Bitwa nad Little Bighorn”
– „Taniec Ducha i masakra nad Wounded Knee”

.

ZEMSTA I PRZETRWANIE – ODDECH W ZMALTRETOWANYM CIELE (o filmie Alejandra Gonzáleza Iñárritu „ZJAWA”)

.

Przetrwać za wszelką cenę (Leonardo DiCaprio w filmie Alejandra Gonzáleza Iñárritu „ZJAWA”)

.

Paradoksalnie, to dopiero „Zjawa” uświadomiła mi, jak bardzo Iñárritu jest przywiązany do fizyczności świata – a tym samym: jak mocno jest on zaabsorbowany cielesnością człowieka. I to wbrew temu, że sam – dysponując genialnym umysłem filmowca – posługuje się wybitną inteligencją, by za pomocą medium kina pokazać innym swoją wizję świata jako areny ścierania się ludzkich emocji, instynktu, popędów i impulsów… Gdzie intelekt jest bardziej sługą, niż panem, będąc czymś uzależnionym od Natury, mimo prób emancypacji, których jednak w filmach Iñárritu się nie uświadczy. Właśnie dlatego można powiedzieć, że są one anty-intelektualne, a więc na swój sposób – mimo kinematograficznej błyskotliwości, polifonii i złożonej faktury – płytkie, ślizgające się niejako po powierzchni rzeczy i zjawisk. Co, jak się okazuje, nie przeszkadza mi w mojej admiracji dla tych obrazów i uznaniu Iñárritu za jednego z najwybitniejszych i najlepszych współczesnych reżyserów świata. (Czyżby więc przypadek miłości, która jest ślepa?)

Taka na wskroś anty-intelektualna jest właśnie „Zjawa”, w której nawet takiemu elokwentnemu gościowi jak Leonardo DiCaprio zamyka się usta, redukując jego postać do dyszącego zemstą, zmaltretowanego ciała, które – rzucone w dzikie ostępy amerykańskiej puszczy – dokonuje nadludzkich wysiłków aby przetrwać i wziąć odwet na tych, którzy go zdradzili i na tę morderczą poniewierkę skazali. Ludzkie ciało w „Zjawie” (nie tylko zresztą ciało granego przez DiCaprio trapera Hugh Glassa) jest traktowane bezlitośnie, będąc cięte, kłute, dziurawione, rozszarpywane, miażdżone… i sam już nie wiem, czy Wielka Trójca w filmie Jedyna, która obraz ten stworzyła (aktor DiCaprio, reżyser Iñárritu i operator Lubezky) powodowana była masochizmem, czy sadyzmem, a może jeszcze czymś innym? Może to tylko jeszcze jeden rodzaj perfekcjonistycznej kreacji, w której od (pozornego mimo wszystko) masochizmu czy sadyzmu ważniejsza jest (trzymająca wszystko w ryzach) forma? Forma, która sama w sobie może być przedmiotem fascynacji i zachwytu, a tym samym stanowić źródło odczuwania przez nas piękna. Albo przerażenia. (Czy aby jednak zbyt daleko nie posuwamy się w tej apologii stylu?)

.

Przeżyć, by się zemścić – instynkt zmaltretowanego ciała

.

PRZEMOC JAKO ZABAWA I CIERPIENIE

Pomysł „Zjawy” nie należy do Iñárritu. Scenariusz (co prawda, po części napisany też przez reżysera) jest adaptacją powieści Michaela Punke „The Revenant: A Novel of Revenge” opartej na autentycznej historii trapera, który przeżył podobną do ukazanej w filmie przygodę, gdzieś na Terytorium Dakoty w latach dwudziestych XIX wieku. Nie do końca więc usprawiedliwione jest to, że – traktując o „Zjawie” – mówimy: „Iñárritu to, Iñárritu tamto…” Bowiem nie jest to film autorski (a szkoda, bo ja chciałbym aby wszystkie filmy jakie firmuje ten reżyser, należały do kina autorskiego).
A jednak Alejandro Gonzales „wstrzelił się” w temat (i obraz) znakomicie, wyczuwając filmową materię „przez skórę”. I wydaje mi się, że odkryłem dlaczego tak się stało. Otóż w jednym, z wywiadów reżyser stwierdził: „Według mnie życie jest nieopanowanym ciągiem strat, przez które cierpimy. Od naszych narodzin po śmierć, stale coś tracimy. Tracimy naszą niewinność. Zaczynamy tracić nasze włosy, zęby, zdrowie… A w końcu tracimy też całe nasze życie. Dla mnie, wszystko polega na tym, jak sobie dajemy z tym radę, jak przeobrażamy to cierpienie. Uważam przy tym, że ból czy cierpienie nie powinny być czymś, co nas bawi, ale właśnie tym, co umożliwia naszą transformację. To jest też sposób na to, by zachować nasze więzi ze światem. Tak właśnie działa natura. Kwiat rośnie, kwitnie, potem więdnie i usycha, i następnie rodzi się na nowo. To wszystko jest nieodłączną częścią życia.”

Tak więc, stałym wątkiem filmów Iñárritu jest ludzkie cierpienie, które reżyser ukazuje nam zwykle (posługując się właśnie fizycznością) za pomocą zmaltretowanego ludzkiego ciała. I tak oto trafiamy do ukazanej w „Zjawie” amerykańskiej „dziczy” a w niej ciała trapera Glassa poddanego swoistej masakrze, która swoje apogeum osiąga w ataku niedźwiedzia grizzly – i która w rzeczywistości ciągnie się przez cały czas trwania filmu, aż do równie gwałtownego finału.
Ale przemoc i gore w filmach Iñárritu są inne, niż w całym popularnym kinie amerykańskim, gdzie krew, nóż, pięść i karabin służą zwykle do zabawy – ekscytując publikę, dostarczając widzom „fanu”. Wystarczy zrobić w tym miejscu porównanie z innym, obecnym teraz na ekranach filmem, również przenoszącym nas – podobnie jak robił to każdy szanujący się western – w czasy dzikiego Pogranicza. Mam tu oczywiście na myśli „Nienawistną ósemkę” Quentina Tarantino – reżysera, który ekranową masakrofilię opanował do perfekcji. Bo jeśli chodzi o Iñárritu, to jego przemoc i okrucieństwo (nawet to wzięte w cudzysłów, „udawane”) wcale nie bawi, co nota bene ma związek z meksykańskimi korzeniami Alejandro, który przemoc (stale obecną w jego kraju), zna z doświadczeń własnej rodziny. Tak więc, dla niego przemoc to okrutny konkret, a nie ludyczna abstrakcja, którą można rozerwać publiczność w kinie. Iñárritu obrazuje ową przemoc w kategoriach autentycznej zmory. U niego jest ona źródłem cierpienia, nigdy zaś satysfakcji, jak to ma miejsce w filmach Tarantino, gdzie rozwalanie ludzkiego mięsa doprowadza wielu widzów do radosnej ekstazy.

.

Człowiek i Natura – cóż po pięknie w walce na śmierć i życie?

.

NATURA JAKO TEATRUM – BEZLITOSNE PIĘKNO?

Iñárritu – tak samo zresztą, jak każdy z nas – związany jest ze światem fizycznym i obciążony jest materią, i może właśnie dlatego wprowadza do swoich filmów elementy, które ów materializm starają się przezwyciężyć. Taki metafizyczny niedosyt. Stąd fantazyjne Ptaszysko krążące nad głównym bohaterem w „Birdmanie”, stąd duchy zawieszone pod sufitem w „Biutiful”, stąd zjawy żony i syna, jakie ukazują się Glassowi w „Zjawie”. Tylko czy te formalne chwyty przypominające filmowe gadżety, zdolne są ewokować prawdziwą metafizykę i dostarczyć nam metafizycznego dreszczu?

Ciekawe jest potraktowanie Natury w tym filmie. Nigdy dotąd Iñárritu nie zanurzył się tak bardzo w krajobrazie (swoją drogą fascynujące jest to jego przejście – razem z Emmanuelem Lubezkim – z migotliwego babilońskiego Time Square do niemal monochromatycznej śnieżnej górzystości amerykańskiego Zachodu), choć przypominam sobie pewne pejzażowe wisty z „Babel”, które – podobnie jak w „Zjawie” – sprowadzały ludzką postać do proporcji pionka wydanego na pastwę rozległej przestrzeni i przypadkowych zdarzeń.
Jednakże, oprócz niebywałego piękna, które z Natury wycisnął Lubezki w swoich kadrach (to dla tych zdjęć wybrałem się po raz drugi na ten film – co mi się bardzo rzadko zdarza: ostatni było tak w przypadku Malickowego „Drzewa Życia”, tak się złożyło, że również ze zdjęciami Lubezkiego), uderzyło mnie w „Zjawie” to, że od tego naturalnego piękna odseparowano wszystkie ludzkie postacie, jakie ukazano w filmie. To jest zresztą zgodne z podejściem do Natury białych europejskich pionierów kolonizujących Amerykę, którzy zamiast splendoru widzieli w Naturze przedmiot podboju i eksploatacji – także żywioł, z którym trzeba było walczyć o przetrwanie, a nie wpatrywać się weń jak w obrazek. Nikt jeszcze nie słyszał wówczas o szlachetnym przesłaniu legendarnego już dziś przyrodoznawcy Muira, który sakralizował Naturę, przydając jej panteistycznych atrybutów boskości; nie były jeszcze popularne monumentalne płótna Bierstadta czy Morana, ukazujące niezwykłą malowniczość amerykańskich rubieży; sporo czasu musiało jeszcze upłynąć, zanim fotograficzny artyzm Samuela Adamsa obdarzył amerykański pejzaż wielką wartością estetyczną…
Nie – ani występujący w „Zjawie” traperzy, ani handlarze skórą i futrami, ani żołnierze, ani tym bardziej walczący o przeżycie, poturbowany nieludzko przez Matkę Naturę Glass nie mogli dopatrywać się w tej Naturze piękna. Co zresztą jest widoczne na ekranie. Stąd dysonans między estetyzacją Natury jakiej dokonuje Lubezki, a survivalową naturalizacją jaką raczą nas Iñárritu i DiCaprio. Wygląda więc na to, że to naturalne piękno pojawia się dopiero w oku siedzącego w wygodnym fotelu widza.

Jednak Natura w filmie Iñárritu jest nie tyle bezlitosna i okrutna, co obojętna. Jest czymś w rodzaju areny, na której rozgrywają się drama ludzkiego życia. To nie jest żaden Kościół Szatana, jak wyrażał się o Naturze Blake (a co ukazał np. Lars von Trier w swoim „Antychryście”). Już bliżej tu do ujęcia Natury przez Malicka w „Drzewie życia”, gdzie człowiek jest występującą w przyrodzie monadą czującą – jednym ze składników gotującej się od momentu Genesis zupy Wszechświata.
Nie ma panteizmu w filmie Iñárritu, mimo, że nawiązuje on do animistycznych wierzeń rdzennych Amerykanów. W sumie ten spirytualizm „Zjawy” jest trochę naciągany i pretensjonalny – niezbyt przekonujący. Podobnie jak mało wiarygodny jest związek Glassa z Indianką i pozbawiona chemii relacja z synem, półkrwi Paunisem. Hugh Glass widzi jakieś zjawy, ale bardziej to są halucynacje, niż świadectwo związku ze światem indiańskich duchów, tym bardziej, że pojawienie się nieżyjącego syna Glassa w ruinach chrześcijańskiej świątyni (czyżby nawiązanie do Tarkowskiej „Nostalgii”?) wprowadza do filmu pewien ontologiczny zamęt i religijny bałagan – bo przecież nie synkretyzm.
Nie ma panteizmu w filmie Iñárritu. Wręcz przeciwnie: można w nim wyczuć jakiś podskórny ateizm, jak np. w opowieści (zagranego świetnie przez Toma Hardy’ego) Fitzgeralda, w której zamiast Boga objawia się komuś… wiewiórka.
Więcej jednak jest naturalizmu. Ograna skądinąd metafora drzewa o silnym pniu i korzeniach, które może się oprzeć wichurze. Także banalne dość przypomnienie, że żyć to znaczy oddychać, a oddychać znaczy żyć. Czyli, że dopóki się oddycha, to powinno się mieć nadzieję – i obowiązkiem jest walczyć o swoje życie.

.

Wejść w skórę walczącego trapera…

.

DARWINIZM, BÓG I SPRAWIEDLIWOŚĆ

Ale chyba jeszcze większym motorem działania, niż instynkt przetrwania, jest w „Zjawie” żądza zemsty. To zresztą nie tylko jeden z nieodłącznych elementów klasycznego westernu, ale i motyw stale obecny w ludzkiej mitologii, począwszy od Starego Testamentu i antycznej tragedii, przez dramaty Szekspira i powieści Hugo, po mafijną wendettę w filmach o gangsterach. Jest coś takiego w naturze człowieka, co każe mu wziąć odwet na krzywdzicielu nie tyle jego samego, co jego rodziny.
Skąd się to bierze? Czy aby nie z darwinowskiej wojny samolubnych genów?
Tak à propos: jak się tak dobrze przyjrzeć, to darwinizmem jest przesiąknięty cały film Iñárritu. To nie tylko walka Glassa o przetrwanie w „dzikim” środowisku, w mateczniku i puszczy, ale i ekspansja silniejszej cywilizacji, podbój terytorium i zawłaszczanie bogactw obcego plemienia – rabunek i eliminacja słabszego przeciwnika. Czyli kamień węgielny cywilizacji stworzonej na amerykańskim kontynencie przez Europejczyków. (Nie zmienią tego uniki w rodzaju apologetycznego Manifest Destiny – Bożego Przeznaczenia.) W tę wojnę zaangażowani są wszyscy pojawiający się w „Zjawie” ludzie. Tą wojną nie mógł być nieskażony mit założycielski Nowego Świata, którego „wspaniałość” aż po dzień dzisiejszy jest kwestionowana przez ogrom niesprawiedliwości i cierpienia, jakiego doświadczyły miliony ludzi żyjących (i umierających) w obu Amerykach, po „odkryciu” tych kontynentów przez Kolumba.

Zemsta to namiętność oparta na resentymencie – ma w sumie charakter atawistyczny i przez większość z nas (świadomie) oceniana jest negatywnie. Ale nie w kinie. To dlatego wszyscy widzowie kibicują Glassowi w jego pościgu za Hardym, to dlatego tryumf wodza Arikarów, który mści się na Francuzach za swoją córkę, wydaje się wszystkim zrozumiały. A mimo to, twórcy „Zjawy” chcą z barków człowieka zdjąć brzemię zemsty, którą jest on przepełniony i scedować to na Siłę Wyższą. To dlatego w finale (z ust Glassa) pada stwierdzenie: „The revenge is in the God’s hand”. Ale czy w jakimś sensie nie jest to uświęcanie zemsty? I czy rzeczywiście jest ona tym samym, co sprawiedliwość?

PRAWDZIWY JAK FILMOWY GRIZZLY

Wszyscy są pod wielkim wrażeniem autentyzmu „Zjawy”. I ja się temu wcale nie dziwię. Ekipa realizująca film wstawała przed świtem, pakowała manatki i jechała pick-upami w góry, gdzie przy kilkudziesięcio-stopniowym mrozie czekała na odpowiednie warunki (Lubezki uparł się kręcić wszystko przy naturalnym świetle – a to oznaczało ograniczenie dnia zdjęciowego do paru godzin akcji). Tajemnicą tabloidowych poliszyneli stało się to, że Iñárritu dał wszystkim taki wycisk, że przetrzebiło to drużynę, ale ci co zostali, poddali się temu drylowi bez większego szemrania, bo szaleństwo reżysera udzieliło się również im samym. Nawet królowi wszystkich celebrytów, milionerowi DiCaprio, który (mimo tego, że jest wegetarianinem) żarł na filmowym planie żywe ryby i surową wątrobę bizona (nawet jego wymioty przy tym były autentyczne) – o kąpielach w lodowatej wodzie, taplaniu się w błocie i zakopywaniu w ziemi nie wspominając, choć legenda o zgwałceniu go przez niedźwiedzicę jest już lekką przesadą. (To są wyczyny, które, zdaniem wielu, zapewnią mu w końcu Oscara – choć przecież Leo zagrał do tej pory co najmniej pół tuzina lepszych ról.)
Lecz ja się wcale nie natrząsam, bo jednak efekt tych wysiłków i poświęceń – głownie technicznych: reżysera, operatora i aktora – jest fantastyczny. Obraz ma wspaniałą aparycję – ta sino-biała tonacja, surowa faktura, znakomite kadry, spójność planów, zanurzenie ludzkich postaci w naturalnym, „dzikim” anturażu – to wszystko sprawia, że patrzymy na ekran z fascynacją. Iñárritu zaryzykował – wziął (jeszcze przed sukcesem „Birdmana”) na tapetę projekt, do którego inni przez 10 lat podchodzili jak do jeża – i to ryzyko się opłaciło (nie tylko dlatego, że „Zjawa” okazuje się jednym z najbardziej kasowych filmów ostatnich miesięcy, zdobywając po drodze aż 12 nominacji do Oscara).

A jednak mam takie swoje małe „ale”, bo uważam, że obsesja autentyzmu, „prawdziwości” i naturalizmu nie uchroniła filmu przed pewną sztucznością. Przemierzając przez wiele lat amerykański Zachód wzdłuż i wszerz, wielokrotnie miałem okazję przypatrzeć się prawdziwym stadom bizonów, tudzież niedźwiedziom – zarówno baribalom, jak i grizzly – w ich naturalnym środowisku. To, co zobaczyłem w „Zjawie” tylko przypominało te zwierzęta: pod niedźwiedzią skórą bestii masakrującej Leo dostrzegłem człowieka, bizonie stado od razu wydało mi się wygenerowane cyfrowo. Ale to w sumie drobiazgi, ba jako filmowe artefakty obrazy te sprawdziły się znakomicie (o czym świadczy to, że nikt na ich brak autentyzmu nie narzekał). A poza tym: atak niedźwiedzia na Glassa ma niesamowitą dramaturgię i świetną choreografię (bo oparto się jednak na zachowaniu i prawdziwych atakach grizzly); zaś nagłe pojawienie się stada bizonów przed oczami Glassa, mimo wszystko robi na wielu widzach kolosalne wrażenie.
Wynika to pewnie z mojego niegdysiejszego skrzywienia zawodowego, ale zauważyłem też pewne dziwne rzeczy, które działy się na ekranie z krajobrazem: bo to było niemożliwe, żeby topografia zmieniała się tak, jak się zmieniała: bohaterowie przemierzają zaledwie parę mil, a krajobraz zmienia się tak, jakby były tych mil setki czy tysiące. Ale przestało mnie to dziwić, kiedy dowiedziałem się, że film kręcono nie tylko w Górach Skalistych Kanady, ale i w Argentynie (także w Montanie).
Na szczęście to wszystko dotarło do mnie już po projekcji (jak również podczas ponownego oglądania filmu) i nie zepsuło całej przyjemności z poddania się filmowej iluzji, bez której to zdolności nie byłoby sensu chodzić do kina i zasiadać przed ekranem.
W sumie te moje – nawet nie zastrzeżenia, co uwagi – są chyba niepoważne i mam pewne wątpliwości, czy tutaj potrzebne. Ponadto, prawdziwy Hugh Glass przeżywał swoją przygodę w Dakocie, (której daleko do górzystej spektakularności Rocky Mountains); nigdy nie miał żony Indianki ani pół-krwi indiańskiej syna; nigdy nie dopadł Fitzgeralda (gonił go głównie po to, by odzyskać zrabowaną przez niego strzelbę i futra)... Jednakże, czy zachowując te fakty, można byłoby nakręcić taki film, jak „Zjawa”? Rzeczywistość nas zadziwia, ale ustępuje jednak miejsca fantazji. Zwłaszcza w kinie.

* * *

Zaskoczył mnie szum wokół „Zjawy”, a szczególnie zaskoczyło mnie to, że film zarobił taką masę pieniędzy. Tak, jak dobrze życzę Alejandrowi (od momentu obejrzenia jego arcydzieła „Amores Perros” uważam go za jednego z najciekawszych współczesnych reżyserów świata, co miałem przyjemność powiedzieć mu osobiście podczas amerykańskiej premiery „Babel”) to wobec tych merkantylnych głównie faktów poczułem się trochę dziwnie – tak, jakby doszło do czegoś w rodzaju… hm… masowej profanacji dzieła twórcy, dla którego sukces komercyjny jest czymś drugorzędnym, (jeśli nie trzeciorzędnym) i dla którego liczy się przede wszystkim wartość artystyczna filmu.
Tym bardziej wydaje mi się to dziwne, że od strony fabularnej i scenariuszowej „Zjawa” jest według mnie filmem średnim. Wartość tego obrazu opiera się głównie na jego stronie technicznej i formalnej – bo rzeczywiście jest to niekwestionowane mistrzostwo świata. Samo meritum – myśl, głębia, problem, filozofia zawarta w filmie – nie zachwyca i nie absorbuje tak, jak to zwykle dzieje się w przypadku dzieł wybitnych.
Mnie jednak cieszy to, że najgorszy jak do tej pory (no dobrze: nie najlepszy) film Iñárritu, jest ciągle filmem bardzo dobrym. Mam nadzieję, że cały ten medialny zgiełk nie zepsuje reżysera i że pozostanie on nadal takim „bożym szaleńcem” poświęcającym się bez reszty sztuce kina.

8.8/10

.

Góra z bizonich czaszek – destrukcyjna zachłanność Białego Człowieka

.

Powiązane wpisy: „SAGA O BIZONIE”, „INDIAŃSKI TRYPTYK”, „SZKICE O AMERYKAŃSKIEJ SCENERII”

.

BITWA NAD LITTLE BIGHORN (Krajobrazy, ludzie, zdarzenia – wędrówki po Ameryce)

ZWYCIĘSTWO, KTÓRE PRZYPIECZĘTOWAŁO KLĘSKĘ

*

Krwawe starcie nad rzeką Little Bighorn, jakie miało miejsce w 1876 roku w Montanie należy do najsłynniejszych bitew amerykańskich. Jest to zarazem najgłośniejsza, najczęściej opisywana bitwa w historii podboju tzw. Dzikiego Zachodu, jak i największa klęska, jaką poniosła armia Stanów Zjednoczonych w wojnach z Indianami.
Ironią dziejów jest to, że ta spektakularna wiktoria Indian Prerii, była jednocześnie początkiem ich końca. Bizony na preriach zostały już prawie wytępione, teraz przyszła kolej na Indian.

*

Obóz indiański nad rzeką Little Bighorn

*

DROGA ZŁODZIEI

Traktaty z Indianami zawierano po to, by je łamać. Świadczą o tym fakty. Oblicza się, że złamano około pół tysiąca traktatów. Prawie zawsze ponosili za to winę Biali, a konsekwecje Indianie.
Nie inaczej było na północnych Równinach, gdzie dominowali Siuksowie. W 1868 roku w forcie Laramie podpisano z nimi traktat przyznający temu plemieniu prawo do wyłącznego władnia ziemią na zachód od Missouri, aż po Góry Bighorn, włączając w to Czarne Wzgórza. W ten sposób powstał Wielki Rezerwat Siuksów. Dokument zapewniał m.in.: “Żadna biała osoba czy osoby nie mają prawa do osiedlania się lub zajmowania jakiejkolwiek części tego terytorium, jak również przekraczania jego granic bez zgody Indian”.
Doprawdy trudno uznać, że to co działo się w następnych latach na ziemiach Siuksów, odbywało się za ich przyzwoleniem. W 1870 roku zaczęto budować linię kolejową na zachód od Czarnych Wzgórz. Na tychże Czarnych Wzgórzach wkrótce znaleziono złoto i na tereny rezerwatu wtargnęli rozgorączkowani Biali. Było ich coraz więcej. Indianie dalecy byli od tolerowania tego najazdu i niekiedy napadali na przybyszów.
W lipcu 1874 roku Amerykanie zorganizowało pierwszą wojskową ekspedycję. Siódmą Brygadą Kawalerii w sile ponad 1000 żołnierzy dowodził generał George Armstrong Custer. Długi sznur okrytych białym płótnem wozów wojskowych znaczył szlak prowadzący wprost na Paha Sapa (Tak nazywali Siuksowie Czarne Wzgórza, które uznawali za ziemię świętą). Indianie byli wzburzeni, lecz nie interweniowali.

Ekspedycja Custera na Czarnych Wzgórzach (1874 r.)

Różnie się mówi o zadaniach ekspedycji Custera. Trudno dziś wskazać, które motywy brały wówczas górę. Jedno jest pewne – każdy chciał na tej wyprawie ubić swój własny interes.
Oficjalnie miała ona uporządkować coraz bardziej niejasną sytuację, a nawet powstrzymać białych osadników i poszukiwaczy złota od wkraczania na tereny indiańskie. Na ile jednak szczere były słowa prezydenta Ulissesa Granta, który kreował się na zwolennika humanitarnej i pokojowej polityki wobec Indian?: “Chcę zapobiec inwazji tej krainy przez intruzów, tak długo, jak zapewniają to Indianom prawo i traktaty”.
Skądinąd wiadomo, że dobrymi chęciami piekło jest wybrukowane. To, co miało służyć zapobieżeniu inwazji, samo stało się inwazją. Żołnierze Custera znaleźli nowe pokłady złota i wieść o tym rozeszła się po całym kraju, wzniecając ogromną ekscytację na nieznaną dotąd skalę. Rozpętała się prawdziwa histeria, ludzi ogarnęło szaleństwo kolejnej gorączki złota. Szlakiem przetartym przez Custera zaczęły w kierunku Czarnych Wzgórz ciągnąć złaknione bogactwa hordy. Podnieceni Biali zaczęli tę drogę nazywać “Szlakiem Wolności”. Indianie mieli na jej określenie bardziej trafną ich zdaniem nazwę: “Droga Złodziei “.
W 1874 roku na Czarnych Wzgórzach było już około 15 tysięcy Białych. Wojsko dość nieśmiało próbowało interweniować. Na nic się to zdało. Ci, których usunięto, za kilka dni wracali w to samo miejsce. W stosunku do gwałcicieli umowy nie wyciągano żadnych konsekwencji. Wreszcie Grant wydał dyskretne polecenie, by ignorować te fale najeźdźców.

TARGI

Indianie na gwałt zareagowali różnie. Choć wszyscy sprzeciwiali się mu całą duszą – wszak w sposób haniebny odbierano im drogocenne Paha Sapa, święte ziemie, które stanowiły też dla nich zasobnik żywności – to wielu z nich uznało, że sytuacja jest bez wyjścia. Przy czym uważali, że jeśli już mają odstąpić Czarne Wzgórza, to niech się to stanie jak największym dla Białych kosztem.
Kilkanaście tysięcy Siuksów zebrało się u stóp Czarnych Wzgórz, by wynegocjować warunki nowej umowy ze specjalną komisją senacką, jaka przybyła z Waszyngtonu. Amerykanie gotowi byli wynająć Czarne Wzgórza, ewentualnie zapłacić za nie 6 mln. dolarów. W imieniu Indian mieli wystąpić cieszący się wśród nich wielkim poważaniem wodzowie – Czerwona Chmura oraz Nakrapiany Ogon ze szczepu Siuksów Brule. To właśnie dzięki ich ostremu protestowi skierowanemu do Wielkiego Ojca (tak Indianie nazywali Indianie prezydenta) przeciw inwazji Białych, przybyła na Czarne Wzgórza delegacja rządowa.
Zanim jednak doszło do pierwszej debaty, wszyscy otrzymali wymowne ostrzeżenie. Do obozowiska wtargnął bowiem Mały Wielki Człowiek na czele trzystu wymalowanych w barwy wojenne wojowników. Wzniecając tumult i wymachując strzelbą rzucił gotującym się do ugody wodzom wyzwanie: “Zabiję tego, kto pierwszy zacznie mówić o sprzedaniu Paha Sapa!”. Po czym odjechał, zostawiając za sobą tumany kurzu.
Przypomniało to wszystkim o tych niepokornych Indianach, których wysłannikiem był właśnie Mały Wielki Człowiek. Odmawiali oni zamknięcia w rezerwatach, nie odbierali w agencji racji i przydziałów, odmówili hańbiącego ich zdaniem życia “na garnuszku” Białych. Nie chcieli być żebrakami i zniżać się do brania jałmużny. Takich Indian było około 3 – 4 tysiące, głównie Siuksów, choć przyłączyli się do nich również Czejenowie. Przez swoich zwani byli “wolnymi”, przez Białych “wrogimi”, “dzikimi” lub – nieco bardziej przychylnie – Indianami “nie-traktatowymi”. Było wśród nich wielu wodzów, jednak najsłynniejszymi z nich byli Szalony Koń i Siedzący Byk. Ten ostatni wykrzyczał kiedyś prosto w twarz ugodowcom: “Spójrzcie na mnie! Czy jestem biedny? Biali mogą mnie w końcu dostać, ale do tego czasu mogę zażywać słodkiej wolności. Jesteście głupcami robiąc z siebie niewolników za kawałek tłustego boczku, parę sucharów, trochę cukru i kawy”.

Wojownicy indiańscy

Mimo ostrzeżeń Małego Wielkiego Człowieka, w obozowisku na Czarnych Wzgórzach zaczęły się targi. Trwały wiele dni. Indiańskie wymagania rosły, cierpliwość członków komisji malała. W końcu doszło do zerwania rozmów. Wysłannicy z Waszyngtonu uznali żądania Indian za nierealne do spełnienia. Niektórzy zasugerowali, by postawić Czerwonoskórych przed faktem dokonanym, z góry narzucając im określoną cenę i warunki.
Następne miesiące przyniosły szereg zarządzeń wojskowych i administracyjnych, które już wkrótce okazały się brzemienne w skutkach.

Ograniczono, a w niektórych wypadkach zatrzymano, pomoc dla Indian, dopóki ci nie “zmiękną”. Było to szczególnie dotkliwe i perfidne, gdyż większość z nich od dawna była już uzależniona od przydziałów rządowych. Jednym słowem, zastosowano politykę “poddaj się lub głoduj”, która zresztą najbardziej uderzała w Indian “pokojowych”. Ci niepokorni dalej czuli się panami prerii.
Inspektorzy agencyjni zaczęli słać do władz wojskowych depesze o konieczności zbrojnej interwencji, unieszkodliwienia “niecywilizowanych dzikusów”, którzy zagrażają życiu i własności osiedleńców na Czarnych Wzgórzach i w innych rejonach położonych na terytoriach Dakoty, Montany i Wyoming.
I wreszcie pokazano Indianom gwóźdź do trumny, w której na zawsze miała być pogrzebana ich wolność. W grudniu 1875 roku wydano zarządzenie, by do końca stycznia następnego roku wszyscy Indianie zaraportowali się w swych agencjach. Ci, którzy tego nie usłuchają, będą traktowani jako wrogowie i do poskromienia tych buntowników wysłane zostanie wojsko.

KLESZCZE

Indianie nie mieli w zwyczaju wędrowania po prerii w środku zimy. Tym bardziej nie zamierzali dobrowolnie robić z siebie więźniów i skazywać na mizerię w agencjach. Wszyscy wiedzieli, że wyegzekwowanie tego rozporządzenie jest nierealne. Nikt tak naprawdę nie spodziewał się, że Indianie zgłoszą się potulnie do niewoli. Był to właściwie pretekst do siłowej pacyfikacji Indian. Zarządzenie było równoznaczne z wypowiedzeniem im wojny.
Już na początku lutego 1876 roku z chicagowskiej kwatery generała Sheridana przekazano stacjonującym na Zachodzie wojskom odpowiednie rozkazy. Zawarty w nich plan był prosty. Przeciwko obozującym gdzieś między górami Bighorn a Czarnymi Wzgórzami Siuksom i Czejenom, wysłane zostaną trzy kolumny wojska, by otoczyć i zapobiec ucieczce Indian. Każda ma wyruszyć z innego miejsca: od strony południowej, z fortu Fetterman ruszy liczący ponad 1000 żołnierzy oddział dowodzony przez generała Georga Crooka; od zachodu, wyruszając z fortu Ellis w środkowej Montanie, zaatakować ma pułkownik John Gibbon z siłą 400 żołnierzy, i wreszcie z fortu Abraham Lincoln leżącego nad Missouri (dzisiaj Bismarck w Dakocie Północnej) wysłana zostanie licząca 650 żołnierzy Siódma Brygada Kawalerii pod dowództwem generała Alfreda Terry’ego, która przyprzeć ma Indian od wschodu. Tak więc, przebywający gdzieś w dolinach rzek Powder, Rosebud i Bighorn Siuksowie i Czejeni, wzięci zostaną w trójpalczaste kleszcze Armii. Kawalerzyści mają być wspomagani przez Szoszonów i Crow, wojowników z plemion wrogich Siuksom, rywalizujących z nimi o tereny łowieckie.
Jak się okazało, nawet wojsko pod rozkazem nie mogło się pozbierać i wyruszyć w drogę w zimie. Dopiero w maju i z początkiem czerwca oddziały te opuściły forty.
Niewielu żołnierzy zdawało sobie sprawę z tego, co ich czeka. A czekały ich największe siły zjednoczonych Indian, jakie kiedykolwiek w historii przeciwstawiły się amerykańskiej armii. Wokół Szalonego Konia, Siedzącego Byka i innych wodzów zgromadzili się wojownicy, którzy mieli już znaczne doświadczenie w walce z Białymi. Poza tym, znaczna ich część była teraz lepiej uzbrojona. Indianie, utrzymując dobre stosunki z handlarzami skórą i futerkami, dysponowali nowoczesnymi karabinami i znacznymi zasobami amunicji. Byli też niezrównanymi jeźdźcami, zdeterminowani i szaleni w walce. Uważali, że walczą w świętej sprawie, sprawiedliwość i duchy są po ich stronie. Większa niż zazwyczaj była też konsolidacja międzyplemienna, zwiększająca szansę na lepsze porozumienie na wypadek walki.

Generał Custer na czele swojego oddziału wkracza na Terytorium Dakoty

*

ATAK  MARTWYCH  ŻOŁNIERZY

Siuksowie i Czejeni każdego lata zbierali się na preriach na narady i wspólne polowania na bizony. W tym roku były to jednak spotkania szczególne, zważywszy na zaistniałą sytuację i zagrożenie ze strony wojska. Pod koniec maja indiańscy zwiadowcy roznieśli wśród wszystkich szczepów wieści o nadciągających od południa niebieskich żołnierzach. Indianie, którzy nie dążyli do walki, zbytnio się owych wieści nie zlękli. Postanowili jednak bardziej niż zazwyczaj zewrzeć swoje siły. Na przełomie maja i czerwca ich wspólne obozowisko liczyło już ponad pół tysiąca tepee, blisko 5 tysięcy ludzi, w tym tysiąc wojowników. Co kilka dni przenoszono je coraz bardziej na zachód, podążając za stadami bizonów i szukając nowych pastwisk dla koni, których Indianie mieli tysiące. W drodze znad rzeki Powder do potoku Rosebud, nad którym rozbito obóz z początkiem czerwca, dołączyło do grupy jeszcze wielu Indian z dalszych stron. Byli wśród nich Czejeni oraz różne szczepy Siuksów – Oglala (Teton), Brule, Sans Arc, Hunkpapa, Minneconjou i Czarne Stopy. Wszyscy wodzowie postanowili stawić czoło nadciągającemu wojsku, jednak Siedzący Byk, który cieszył się wśród nich największym posłuchem odradzał, by Indianie zaatakowali pierwsi

Jako że była to pora corocznego Tańca Słońca, Siedzący Byk przystąpił do obrzędów, których celem było uzyskanie wizji. Ta miała być wskazówką i przepowiednią przyszłości. Aby wpaść w trans, Siedzący Byk pozwolił zadać sobie ponad 100 krwawych ran, tańczył i modlił się przez kilka dni, patrząc w słońce. Na trzeci dzień ogłosił wszem i wobec treść wizji, jaką go obdarzyły duchy. Ujrzał w niej coś, co przypominało szarańczę polnych koników. Byli to galopujący ze wzgórza żołnierze. Z początku wydawało się mu, że atakują oni indiańską wioskę, jednak po chwili okazało się, że zjeżdżają oni ze wzgórza głową w dół, do góry nogami (i kopytami). Wszyscy byli martwi. Wyjawiwszy to, Siedzący Byk upadł wyczerpany na ziemię.
Wizja sprawiła, że przez obóz przebiegł dreszcz radości. Dla Indian bowiem była to oczywista  zapowiedź klęski bladych twarzy, którzy wtargnęli na ich ziemie tylko po to, by ponieść śmierć.

Kto pierwszy?

W tym samym czasie w dolinę Rosebud  wkroczył oddział generała Crooka. Pierwsi z Siuksami i Czejenami starli się towarzyszący wojsku Szoszoni i Crow. Wkrótce do walki wciągnięci zostali także żołnierze. Bitwa trwała niemal przez cały dzień. Po stronie Siuksów wyróżnił się zwłaszcza Szalony Koń, znany z kilku wcześniejszych potyczek z Długimi Nożami, w których ujawnił się jego talent indiańskiego taktyka. Amerykanie stracili 10 żołnierzy, Indianie doliczyli się 30 zabitych wojowników.
Generał Crook uznał tę bitwę za swoje zwycięstwo, gdyż to on został na polu walki, a wycofali się jego wrogowie. W konsekwencji jednak starcie pod Rosebud w dniu 17 czerwca uznać można za sukces Siuksów i Czejenów. Ich postawa, determinacja i skuteczność walki uświadomiły generałowi wielkość wojowniczego potencjału Indian i w konsekwencji pomieszały mu szyki. Generał doszedł do wniosku, że musi poczekać na posiłki i zarządził odwrót. Tym samym oddział, którym dowodził, zniknął praktycznie z wojennej areny, przynajmniej na jakiś czas. Indianie, jak by na to nie patrzeć, wyeliminowali tym samym z gry najsilniejszą z trzech kolumn wysłanych do rozprawy z nimi.
Po tym wydarzeniu Indianie skierowali się w dalszą drogę na zachód. W dolinie rzeki Little Bighorn, którą nazywali ziemią Śliskiej Trawy (Greasy Grass) rozłożyli się obozem, jakiego jeszcze nikt na preriach nie widział. Trudno było wszystkich zliczyć, jednak sądzono, że obóz w ciągu niespełna tygodnia rozrósł się dwukrotnie. Złożony był teraz z nie mniej jak 10 tysięcy osób, w tym od 2 do 3 tysięcy wojowników. Nieopodal pasło się ponad 20 tysięcy koni.
Wodzowie domyślali się, że ostatnia bitwa nie była jeszcze tym, co objawiło się w wizji Siedzącemu Bykowi. Nie przypuszczali jednak, że jego proroctwo spełni się tak szybko.

MÓZG  NA  TWARZY

W międzyczasie Gibbon ze swoimi ludźmi zapędził się bez sensu i za daleko na wschód, gdzie połączył się z oddziałem Terry’ego, w którym znajdował się również Custer. Wszyscy zawrócili na zachód, podążając już razem w górę rzeki Yellowstone. W miejscu gdzie łączy się z nią rzeka Rosebud, generał Terry, który był zwierzchnikiem obu kolumn, zarządził ich rozłączenie. Siódma Brygada Kawalerii miała podążyć na południe w górę Rosebud. Dowództwo tego oddziału powierzył Terry Custerowi, który tylko na to czekał. Wraz z Gibbonem i resztą wojska zaczął się natomiast  poruszać dalej na zachód, w górę Yellowstone, by odbić później na południe tam, gdzie Yellowstone łączy się z rzeką Bighorn.
Podział wojska nastąpił 21 czerwca. Planowano, że za 5 dni oba oddziały się spotkają, otaczając jednocześnie Indian. Na odchodne Gibbon rzucił Custerowi: “Nie bądź zachłanny Custer, poczekaj na nas”. Ten odparł dwuznacznie: “Nie, nie będę”.
Nikt z nich nie wiedział o potyczce pod Rosebud i o odwrocie Crooka; nikt nie miał pojęcia, w jakiej sile zebrali się Indianie, ani gdzie się dokładnie znajdują.

Generał Custer ze swoimi zwiadowcami (Krwawy Nóż wskazuje palcem na mapę)

Custer, nie wiadomo dlaczego, zwlekał jeden dzień z wymarszem. Za to później narzucił mordercze tempo. Za dwa dni jego indiańscy zwiadowcy rekrutujący się z plemion Arikarów i Crow, donieśli mu o odkryciu śladów indiańskiego szlaku i ostrzegli, że Siuksów jest wystarczająco wielu, by mogli walczyć przez trzy dni. “Jest ich więcej, niż Żołnierze mają przy sobie kul” – stwierdził Krwawy Nóż.
Custer nie przejął się tym zbytnio. Palił się do walki i mimo wyczerpania żołnierzy, postanowił zaatakować. Aby szybciej dopaść “czerwonych dzikusów”, zarządził marsz na skróty. Podążył ze swoimi 11 kompaniami na zachód, kierując się wprost na obóz Siuksów i Czejenów rozłożony nad rzeką Little Bighorn.
Następnego dnia rano, czyli 25 czerwca, ludzie Custera dostrzegli ze wzgórza część obozowiska, które w całości znajdowało się po drugiej, zachodniej  stronie rzeki. Nie wiedzieli, że rozciąga się ono na długości aż trzech mil.
Każda z komend, jakie wtedy wydał generał Custer, okazała się wkrótce wielką pomyłką, mimo że daje się usprawiedliwić, jeśli weźmiemy pod uwagę ówczesną świadomość Custera i jego dotychczasowe wojenne doświadczenia. Otóż rozbił on brygadę na trzy oddziały. Kapitanowi Frederickowi Benteen polecił, by wraz z trzema kompaniami liczącymi 125 żołnierzy, odbił na południe, spenetrował teren i ewentualnie zatrzymał Indian, którzy mogą w tamtym kierunku uciekać. Zaraz po odprawie Benteena Amerykanie dostrzegli grupę kilkudziesięciu wojowników i Custer skierował w pogoń za nimi następne trzy kompanie (140 ludzi) pod dowództwem majora Marcusa Reno. Żadnemu z tych oficerów nie zdradził bynajmniej swoich planów ataku na obóz. Zarówno Benteen, jak i Reno skazani zostali na działanie na oślep.
Custerowi zostało ponad 200 kawalerzystów. Pogalopował z nimi wzdłuż rzeki, na północ, mając po lewej stronie obóz położony na przeciwległym brzegu. Do dzisiaj nie jest jasne, dlaczego Custer zapędził się aż tak daleko, choć z perspektywy czasu możemy się dziś domyślać jego intencji.

Musimy mieć na uwadze, że George Custer nie bał się walki z Indianami, ale tego, że mu się oni wymkną. Prawdopodobnie, dzieląc brygadę chciał otoczyć obóz z trzech stron. Od południa zamknąłby Siuksom odwrót Benteen, gdzieś w centrum dałby się im we znaki Reno, natomiast sam zaatakowałby od północy.

Tymczasem major Reno z ponad setką ludzi przekroczył rzekę i znalazł się na południowym krańcu obozu. Indianie byli zaskoczeni, nie wierząc, że Biali z tak znikomą w końcu siłą odważyli się zaatakować tak wielkie zgromadzenie. Szybko się jednak pozbierali i wśród gradu trzepoczących o płótno tepee kul chwycili za strzelby, łuki, lance i toporki.  Już wkrótce to oni byli w natarciu, zmuszając majora i jego ludzi do odwrotu. Reno polecił wycofać się pod osłonę małego zagajnika drzew. To właśnie tam doszło do incydentu, który zupełnie wytrącił z równowagi majora. Kiedy wśród bitewnego zamieszania stał on obok Krwawego Noża, kula trafiła Arikarę w czoło, rozbryzgując krew i mózg na twarzy Reno. Wówczas zaczęła się bezładna ucieczka żołnierzy przez rzekę, w kierunku znajdującego się po drugiej stronie wody wzgórza. Prawie jedna trzecia oddziału została wybita przez Indian. Kiedy żołnierze umocnili nieco swe pozycje na wzgórzu, pojawił się z kawalerią Benteen, który przejął praktycznie dowództwo, z uwagi na szok w jakim się znalazł Reno. Nikt nie wiedział, co się dzieje z pięcioma kompaniami Custera. Kawalerzyści na wzgórzu znaleźli się pod ciągłym oblężeniem aż do następnego dnia. Nie byli w stanie zmienić swojej pozycji. Dopiero gdy Indianie zniknęli, zeszli ze wzgórza i idąc wzdłuż rzeki, po kliku milach natknęli się na to, co zostało z Custera i jego 209 żołnierzy.

Jedna z wielu artystycznych wersji ostatniej walki Custera (H. Steinegger, „General Custer’s death struggle”)

*

Nie przeżył nikt. Spuchnięte od upału, pokiereszowane ciała leżały rozrzucone bezładnie na zboczach wzgórz. Większość z nich była oskalpowana, niektórym odrąbano dłonie lub stopy. Zwłoki były zmasakrowane. Trudno było jednak rozpoznać, które rany były zadane w czasie starcia, które zaś pochodziły od siekier i noży Indianek. Te bowiem zajęły się żołnierzami po bitwie. Trupy wydzielały odór tak niemiłosierny, że ludzie wymiotowali w czasie urządzania im pochówku.
Nie wiadomo dokładnie jak doszło do tego unicestwienia. W rekonstrukcji wydarzeń musimy się opierać albo na domysłach, albo na relacjach Indian. A nie wszystkie z nich są wiarygodne.
Najprawdopodobniej kawaleria Custera nie przekroczyła rzeki, a została zaatakowana na jej wschodnim brzegu i to aż z trzech kierunków. Z obozu na drugą stronę rzeki przedostało się około tysiąca wojowników i to oni uderzyli pierwsi. Kompanie kawalerii rozciągnięte wzdłuż zboczy nie były w stanie się obronić. Indianie mieli przewagę liczebną, dysponowali też nie gorszymi karabinami. Żołnierze ostrzeliwali się zawzięcie, jednak ze względu na zmęczenie i brak wprawy (ponad połowa rekrutów nigdy dotąd nie brała udziału w walce), skuteczność ich ognia była niewielka. Prawdopodobnie nie minęło pół godziny, a wszyscy z nich wyzionęli ducha. Pole usłane było stosami trupów żołnierzy i ich koni.
Dwa dni po tej krwawej jatce, na miejsce bitwy przybył oddział Gibbona i Terry’ego. Czekał ich widok, który wielu z nich będzie prześladował do końca życia. Indian oczywiście już nie zastali. Odeszli oni na zachód, kierując się w stronę gór Bighorn. Po tygodniu podzielili swe siły i poszczególne grupy udały się w różne rejony prerii.

George Armstrong Custer

CZY  CUSTER  BYŁ  SZALONY ?

Podobnie jak to się dzieje z każdym ważnym wydarzeniem w historii, również i bitwa pod Little Bighorn, będąca największą klęską zadaną przez Indian armii amerykańskiej, obrosła w mity i legendy, spod których trzeba wygrzebywać prawdę, oddzielać ziarna faktów od plew fikcji. Ważna okazuje się perspektywa widzenia i zabarwienie emocjonalne, z jakim podchodzi się do tej bitwy. A emocje ciągle są gorące.
Ponawiane są np. próby rehabilitacji Custera, z którego uczyniono zresztą najbardziej chyba rozdęty symbol amerykańskiego dowódcy “pogranicza”. Jednak co ma on symbolizować – do końca nie wiadomo. Najprawdopodobniej, gdyby nie zginął nad Little Bighorn, a jego oddział nie został tam wycięty w pień, nikt by się nim dzisiaj zbytnio nie zajmował.
George Armstrong Custer był niewątpliwie chojrakiem, tyle że w tamtym czasie na Dzikim Zachodzie roiło się od chojraków. Była to właściwie norma.
Czy był szalony?
To prawda, miał pewne cechy mitomana, ale był dość inteligentny i umiał się wyrazić; cechowała go brawura, złakniony był poklasku, jednak jego zachowanie nad Little Bighorn nie było tak wariackie, jak to głoszą jego krytycy. To fakt, że popełnił szereg błędów, lecz mimo wszystko były one w granicach rozsądku i dają się dziś wyjaśnić racjonalnie. Uważa się, że mając nawet przeciw sobie 2 tysiące walczących Indian, mógłby znad Little Bighorn wyjść obronną ręką, gdyby miał lepszych kawalerzystów i inaczej nimi pokierował .

Kardynalną, krytyczną pomyłką Custera było jednak zlekceważenie siły i możliwości Indian oraz brak jasności i koordynacji działań. Nie mieściło się mu w głowie, że to Indianie będą tymi, którzy zaatakują pierwsi. Poza tym, jego szczęście i niesłychane poczucie pewności siebie, stały się już przysłowiowe. W Montanie czekać go miała tylko sława i chwała. Odegrałby się tym samym swoim wrogom w Waszyngtonie, którzy ostatnio tyle mu krwi napsuli. Zapewne też zwycięstwo ułatwiłoby mu drogę do prezydentury, gdyby zdecydował się startować w wyborach. Bowiem ambicje 36-letni Custer miał wcale wysokie, jak na najgorszego w swoim roczniku absolwenta Akademii w West Point.
Custer był ciężkim egotykiem, “twardą dupą”, jak go nazywali żołnierze, mylił się często, w wojsku stosował nepotyzm, ale wariatem nie był.

Klęska Amerykanów nad Little Bighorn zbiegła się niemal dokładnie z setną rocznicą ogłoszenia Deklaracji Niepodległości. Tym bardziej gorzki był to orzech do zgryzienia. Debatom nad przyczynami tej fatalnej porażki do dzisiaj nie ma końca. Podaje się szereg powodów, które ją spowodowały, wskazując najczęściej na przeważające siły Indian, marne wyszkolenie i wyczerpanie żołnierzy, zlekceważenie przez Custera rozkazów zwierzchników i ostrzeżeń indiańskich zwiadowców; osłabiający siły podział kawalerii; napięcie i zawiść panujące między oficerami, a nawet spisek… Militarni eksperci dorzucają jeszcze “słabą dyscyplinę ognia”, wynikającą z załamania się “dowódczej kontroli”.
A przeznaczenie? Przecież objawiło się w wizji Siedzącego Byka.

Sitting Bull

KONIEC  WIELKICH  WODZÓW

W porównaniu z 263 zabitymi żołnierzami, indiańskie ofiary nie były liczne. Jeśli wierzyć Indianom, zginęło około 35 Siuksów i Czejenów.
Tak naprawdę, wbrew krążącym romantyczno-sensacyjnym mitom, Indianami w bitwie nie dowodził Siedzący Byk, który w ogóle nie brał udziału w walce, ze względu na rany zadane sobie podczas Tańca Słońca w dolinie Rosebud. Nie był więc tym, usuniętym z West Point “Czerwonym Napoleonem”, który rozgromił – rzecz niesłychana! – białych generałów. Także Szalony Koń nie kierował całością sił indiańskich. W zaistniałej sytuacji, w całym tym zaskoczeniu, nie było po prostu takiej możliwości. Indianie mieli inny sposób walki niż Biali, walczyli bardziej instynktownie, spontanicznie. Co nie znaczy gorzej – w niektórych przypadkach działało to na ich korzyść. Szalony Koń był być może taktykiem, ale nie w tej bitwie.

Kiedy wiadomość o tym, co się stało nad Little Bighorn dotarła na wschód, niedowierzanie Amerykanów mieszało się z wściekłością władz wojskowych. Na Indian spadły ciężkie represje. Na Zachód wysłano dodatkowe ilości wojska. Terry i Crook w sierpniu dysponowali już kawalerią w sile 3 i pół tysiąca ludzi. Zaczęła się pogoń za rozproszonymi po prerii grupami Indian. Jednak efekty tej letniej kampanii były raczej nikłe. Bardziej skuteczne było działanie wojska w zimie. Siły Indian powoli się wyczerpywały. Na preriach prawie w ogóle nie było już bizonów. Dodatkowym ciosem dla tych niepokornych było zaciąganie się ich współplemieńców pod gwiaździsty sztandar. Widok Indian w niebieskich mundurach demoralizował najbardziej.
Najdłużej i z największą determinacją opierały się grupy Siedzącego Byka i Szalonego Konia. Jednakże, nawet ten ostatni, zdecydował się w końcu na poddać i przyprowadził w maju 1877 roku półtora tysiąca swoich ludzi do agencji Czerwonej Chmury w Wyoming. Cztery miesiące później już nie żył, przebity bagnetem w forcie  Robinson, w którym chcieli go uwięzić Biali, kiedy rozeszły się pogłoski, że planuje on kolejne powstanie Siuksów.
Siedzący Byk schronił się w Kanadzie. Przebywał tam cztery lata, by w końcu powrócić na teren Stanów Zjednoczonych, gdzie natychmiast został aresztowany. Dwa lata traktowano go jak więźnia, później osadzono w rezerwacie Standing Rock na Terytorium Dakoty. Zastrzeliła go w grudniu 1890 roku indiańska policja podczas próby aresztowania w związku z niepokojami wywołanymi przez kult Tańca Ducha. Ale to już inna historia.
Taki był koniec wielkich indiańskich wodzów, których wielkość wszak na nic się zdała w obliczu nadciągającej machiny cywilizacyjnej Białych.

KONIEC

Dzisiejszy widok pola bitwy nad Little Bighorn

*

Tekst jest częścią cyklu „Krajobrazy, ludzie, zdarzenia – wędrówki po Ameryce” publikowanego na łamach prasy polonijnej w latach 90-tych („Dziennik Chicagowski”, „Dziennik Związkowy”). Inne artykuły tego cyklu przeczytać można TUTAJ.

*

SAGA O BIZONIE (Krajobrazy, ludzie, zdarzenia – wędrówki po Ameryce)

*

Poniższy tekst jest jednym z artykułów z cyklu „Krajobrazy, ludzie zdarzenia – wędrówki po Ameryce”, który ukazywał się na łamach polonijnej prasy w latach 90-tych (wpierw w „Dzienniku Chicagowskim”, następnie w „Dzienniku Związkowym”). Ujmowały one w popularną i (mam nadzieję) przystępną formę epizody i opowiadania związane z historią Stanów Zjednoczonych, jak również opisywały niezwykłe zakątki amerykańskiego kontynentu, pozwalając zrozumieć sposób w jaki kształtował się amerykański mit, jak i przybliżyć naturalne piękno amerykańskiej ziemi. (Kilka z tych tekstów trafiło do mojej książki ARTYKUŁY LEKTURY ROZMOWY, wydanej w Polsce w 2017 roku.)

*

BIZON  –  SYMBOL AMERYKAŃSKIEGO ZACHODU

Żywioł bizoniego stada w galopie

“Biały człowiek jest prawie bogiem, ale zarazem i wielkim głupcem” – powiedział kiedyś jeden z wodzów plemienia Indian Prerii. Czy nie uderza nas prostota, a zarazem trafność tego stwierdzenia? Uznaliśmy się panem wszelkiego stworzenia, przydając sobie niemal boskich atrybutów. Bardzo też przejęliśmy się biblijnym postulatem, by czynić sobie ziemię poddaną. I czynimy – czasem z rozmachem demiurga. Niestety, zbyt często te nasze “boskie” kreacje zamieniają się w diabelską destrukcję.
Przypadek amerykańskiego bizona jest tego doskonałą ilustracją. To wspaniałe, największe na kontynencie zwierzę, niegdysiejszy król prerii i wieczny symbol amerykańskiego Zachodu, tylko cudem przetrwało chciwość, krótkowzroczność i agresję człowieka. Przed Kolumbem żyło w Ameryce około 100 mln. bizonów. W 1900 r., po masakrze, która miała miejsce w drugiej połowie XIX wieku, na wolności doliczono się ich… 25 sztuk!

Prawie doszczętnie wytępiono zwierzę, o którym jeden ze słynnych traperów Charles M. Russel miał się kiedyś wyrazić następująco: “Trudno byłoby dotrzeć do Gór Skalistych bez niego… Był jednym z najwspanialszych darów natury i ten kraj winny mu jest podziękowanie”. Dość przewrotny i okrutny jest niekiedy sposób w jaki człowiek wyraża swoją wdzięczność.
Większość z nas w swojej wyobraźni nosi obraz bizona, który bardziej jednak przypomina symbol, ikonę, niż żywe, prawdziwe zwierzę. Utrwaliły to wyobrażenie westerny, filmy o Indianach, opowieści z Dzikiego Zachodu, nawet… wizyty w zoo. Jednak dopiero spotkanie z dzikimi, żyjącymi na wolności bizonami; widok stada w otoczeniu naturalnej scenerii dolin, prerii czy gór, pozwala na głębsze odczucie istoty tych zwierząt.
Bezpośrednie zetknięcie z bizonami jest najczęściej niezapomnianym przeżyciem. Zwierzęta te wydają się nam uosobieniem siły, wolności, godności i niezależności. Jednak które z tych cech są prawdziwe, a które ledwie projekcją naszej wyobraźni?
Niewątpliwa jest tężyzna fizyczna bizona, zwłaszcza byka. Może on ważyć tonę, być wysoki na dwa metry. Niezwykle masywny przód pokryty jest gęstym ciemno-brązowym futrem. Rzuca się w oczy wielki garb, którego silne mięśnie i ścięgna podtrzymują ciężki, szeroki, owłosiony łeb. Spod grzywy łypią wielkie ślepia, po bokach sterczą solidne, wygięte w półksiężyc, ostre rogi. Trójkątny pysk zdobi długa czarna broda, dopełniająca ową czarcią urodę. Tył bizona wydaje się nieproporcjonalnie mniejszy, porastająca go sierść jest krótsza. I wreszcie – last but not the least – ogon, ciągle w ruchu, kiedy bizon ogania się od much, lub uniesiony w górę, kiedy jest podekscytowany.
Czym jest i skąd wzięła się ta bestia?

PRZODKOWIE

Bizon ma za sobą długą drogę w czasie i przestrzeni. Podobnie jak w przypadku Indian, przodkowie jego zawędrowali na kontynent północno-amerykański z Azji, w epoce zlodowacenia.
Przed dziesiątkami tysięcy lat na terenie Ameryki Północnej żyło kilka gatunków bizonów. Bardzo rozpowszechniony był tak zwany bizon “stepowy” (Bison priscus). Żył on także w Euroazji. To jego sylwetki malowali prehistoryczni artyści w europejskich grotach, spośród których najsłynniejszą jest jaskinia Lascaux. Ich potomkiem jest nasz polski żubr.
Bison priscus zamieszkujący północne połacie Ameryki ewoluował w gatunek, który okazał się największym bizonem, jaki kiedykolwiek nosiła matka ziemia. Był to Bison latifrons, gigant dwa razy większy od dzisiejszego bizona. Odległość między jego rogami sięgała 2 – 3 m. Niestety, olbrzym ten wymarł jakieś 20 – 25 tys. lat temu, wraz z innymi wielkimi ssakami pleistoceńskimi. Nie wiadomo, co bardziej się do tego przyczyniło – ocieplenie klimatu, czy polujący człowiek.
Ostała się jednak mniejsza forma bizona, tzw. bizon “antyczny” (Bison antiquus), który rozprzestrzenił się po całym kontynencie, docierając nawet do Ameryki Środkowej.

Bizonia para (zdjęcie własne)

Jednak i on zniknął  wraz z ostatnim lodowcem, jakieś 10 tys. lat temu, a jego miejsce zajął Bison occidentalis, który z kolei, parę tysięcy lat później, zamienił się w gatunek żyjący do dzisiaj, czyli Bison bison. Jest to współczesny bizon amerykański, dzielący się jeszcze na dwa podgatunki: Bison bison bison (bizon równinny, zwany też preriowym) oraz Bison bison athabascae (bizon leśny, żyjący w Kanadzie).
W epoce prekolumbijskiej na terenie Ameryki Północnej – od Gór Kaskadowych po Apallachy i od Kanady po Meksyk – żyło od 30 do 100 mln. bizonów. Mogło też być ich więcej. Po dramatycznej kolizji bizona z człowiekiem (zwłaszcza w XIX w.), naturalna ewolucja tego gatunku została zatrzymana i tylko niezwykłe szczęście w nieszczęściu sprawiło, że bizony nie wyginęły ze szczętem.

INDIANIE  I  BIZONY

Zażyłość Indian z bizonami datuje się od prehistorycznych czasów. Na terenach gdzie pasły się bizony, indiańskie życie w mniejszym lub większym stopniu koncentrowało się wokół tych zwierząt. Bardziej niezależni od nich byli Indianie, którzy zajmowali się zbieractwem lub uprawą roli. Najściślej z bizonami związane były plemiona zamieszkujące prerie Wielkich Równin, takie jak np. Siuksowie, Czejeni, Komancze, Crow, Czarne Stopy, Szoszoni, Nez Perce. Bizon stał się dla nich nie tylko podstawą egzystencji, źródłem utrzymania, ale i pewnym determinantem życia społecznego i religijnego.
Sezonowe migracje stada zmuszały Indian do wędrownego trybu życia, jak również do zmian technik polowania, które zależały od ukształtowania terenu. Było ich kilka.
Najprostszy sposób polegał na ostrożnym podchodzeniu zwierzyny pod wiatr, często w kamuflażu. Do bizonów strzelano z łuków, rzucano dzidami, używano też noży, pałek i kijów.
W terenie leśnym, z gałęzi drzew i krzaków budowano pułapki, w które zapędzano bizony i po odcięciu drogi zabijano. Podobnie wykorzystywano też naturalne jary i wąwozy.
Najbardziej zadziwiającą metodą było jednak polowanie zwane pishkun, co oznaczało “bizoni skok”. Myśliwi zmuszali stado do galopu w kierunku wysokiego urwiska. Pędzące bizony są niepowstrzymaną siłą, tratujące wszystko na swojej drodze, nawet słabsze i wolniejsze osobniki. Kiedy zwierzęta nagle znalazły się nad przepaścią, nie miały możliwości odwrotu i spychane przez nacierające stado, spadały w nią na złamanie karku. Te, które nie zginęły na miejscu, były dobijane przez myśliwych.
Koń, z którym tubylców zapoznali Hiszpanie w XVI wieku, zrewolucjonizował życie i kulturę większości Indian, a tym samym wpłynął na zasięg i sposób polowania na bizony. Przy czym, co ciekawe, mimo dostępu do broni palnej, Indianie woleli używać łuków i strzał, przynajmniej w początkowym okresie.
Bizon i koń zaczęły stanowić centrum świata Indian, którzy zamieszkiwali Wielkie Równiny. Dla niektórych plemion, jak np. Kiowa, bizon był dostarczycielem wszystkiego, co one posiadały. Był ich życiem, światem, religią. Indianie Crow nazywali bizona cherapa, czyli “świętym”.

Indianin polujący na bizona

*

GALOPUJĄCY  SUPERMARKET

Zdumiewa pomysłowość, z jaką Indianie wykorzystywali dosłownie wszystkie części upolowanego bizona. Przede wszystkim żywił on plemię. Zjadano właściwie wszystko, oprócz skóry, kości i pewnych narządów, które bynajmniej nie wyrzucano. Za przysmak uchodziła świeża wątroba i mięsisty garb, które spożywano na surowo. Jedzono nerki, jelita, język, szpik kostny… Krew wypijano. Mięso pieczono lub gotowano, a nadwyżki suszono na słońcu, otrzymując tzw. jerky, które mogło być przechowywane nawet i przez kilka lat.
Z wyprawionej i barwionej skóry robiono okrycia na teepee i łóżka oraz przeróżne części ubrania, takie jak koszule, spodnie, sukienki, mokasyny, pasy, okrycia głowy… Również lalki, torebki i inne drobiazgi. Jako barwnika używano tłuszczu zmieszanego z mózgiem i wątrobą.
Niewyprawiona skóra służyła do wyrobu naczyń, bębnów, podeszew, tarcz, siodeł, masek a nawet łodzi. Pęcherze wykorzystywano jako pojemniki do przechowywania żywności i płynów lub gotowania wody.
Z kopyt i nóg otrzymywano klej, rogi zamieniano na grzechotki i kaganki, trzymano w nich proch lub przybierano nimi głowę w czasie ceremonialnych tańców.
Bizonie włosy to nici. Zszywano i dekorowano nimi odzież; z twardszych i mocniejszych pleciono sznury i powrozy.
Niezwykle cenne były ścięgna i rdzeń kręgowy, którymi wzmacniano wiązania łuków, strzał, różnych konstrukcji i narzędzi.
Kości przerabiano na noże, łopatki, skrobaczki i dziecięce zabawki.
Bardzo ważne i użyteczne dla Indian  były zwłaszcza bizonie odchody. Na prerii, gdzie brakowało drewna, łajno było znakomitym i często jedynym opałem. Palono je również w fajkach, a nawet używano jako coś w rodzaju dziecięcych pieluch.
Nic więc dziwnego, że Biali nazwali bizona “galopującym po prerii supermarketem”, zaś Indianie – mimo, a może raczej dzięki, owej totalnej eksploatacji – otaczali to zwierzę szacunkiem, uważając je za szczególny dar bogów.

OCEAN  BIZONÓW

Nieprzebrane stada bizonów pasły się na amerykańskiej ziemi jeszcze na początku XIX wieku, choć ich zasięg zaczął się kurczyć. Gdzieś w latach 30-tych bizony zniknęły z terenów na wschód od Mississippi, a jeszcze wcześniej na zachód od Gór Skalistych. Niemniej jednak na Wielkich Równinach było ich około 30 – 40 mln. Wówczas jeszcze niewiarygodne wydawało się to, by zwierzęta te mogły całkowicie zniknąć. Prerie porównywano do morza, mnogość bizonów do obfitości ryb. Czy może zabraknąć ryb w oceanie?
Pierwsi osadnicy nie posiadali się ze zdumienia, kiedy patrzyli na olbrzymie stada, ciągnące się aż po horyzont. Nie sposób było objąć je wzrokiem. Według niektórych relacji, stado mogło być szerokie na 30 – 40 km, a długie na 60 – 90 km. Zajmowało więc dwa całe amerykańskie powiaty.
A jednak niewiarygodne stało się prawdziwe. W ciągu zaledwie 50 lat praktycznie wszystkie bizony zniknęły z powierzchni ziemi.
Jak do tego doszło?
Sami Indianie nie mogli zagrozić istnieniu tego gatunku, dysponując nawet końmi i bronią palną. Po tym, jak w latach 30-tych XIX wieku skończyła się moda na czapy z bobrzych futerek (głownie z powodu wytrzebiania bobrów), wzrosło zapotrzebowanie na bizonie skóry. Aż do lat 40-tych, prawie wyłącznymi ich dostawcami byli jednak Indianie, z którymi Amerykanie handlowali. Kiedy w latach 40-tych i 50-tych na Zachód ruszyła fala osadników, na bizona zaczęli również polować również i Biali.

Wielki Książę Aleksy i generał Custer odpoczywają po polowaniu na bizony

*

GŁUPIE ZWIERZĘ,  “MYŚLIWI”  I  BIZNESMENI

Zabijanie stało się bardzo łatwe. Mógł to robić każdy, nawet parafialne kółka różańcowe (autentyczny przypadek w Kansas, gdzie zorganizowano polowanie w celu zebrania pieniędzy na kościół). Urządzano wycieczki pociągami na prerie, podczas których mieszczuchy bawiąc się w myśliwych, strzelały do bezbronnych zwierząt z okien wagonów.
Na polowanie do Ameryki przyjechał nawet syn cara rosyjskiego Wielki Książę Aleksy Aleksandrowicz. Geofrey C. Ward w swojej znakomitej książce “The West. An Illustrated History” opisuje jego przygodę. Carewicz wynajął cały luksusowy skład pociągu i wybrał się koleją do Nebraski. Obstawę miał nie byle jaką. Generał Sheridan Wielkim Marszałkiem polowania mianował bowiem samego Georga A. Custera (zginął on później w bitwie po Little Bighorn), a przewodnikiem został legendarny już wówczas William “Buffalo Bill” Cody. Ich zadanie polegało na tym, by Książę wrócił do Rosji cały, usatysfakcjonowany i oczywiście z trofeami.
Pierwsze spotkanie z bizonem wykazało, że nie było to wcale takie łatwe. Książę wystrzelał cały magazynek do dwóch byków, nie trafiając żadnego. Widząc to Buffalo Bill dał myśliwemu z Rosji swoją strzelbę i podprowadził jego konia na odległość trzech metrów od bizona. Ślepy by trafił. Zwierzę padło martwe, co uczczono butelką szampana na głowę. Podobnie było, gdy padł drugi bizon. Bill, który za kołnierz nie wylewał, wspominał później: “Nabrałem nadziei, że zanim dotrzemy do obozu, zabije on pięć lub sześć (bizonów) więcej”.
Ostatni dzień polowania zaplanował rozrywkowo Custer. Postanowił zabawić się z Księciem, udając, że szarża na stado bizonów jest atakiem na Indian. Wielki Książę zabił wówczas 12 bizonów i z całej tej radości aż ucałował Custera. Ten wówczas jeszcze nie wiedział, że była to ostatnia szarża, z której cało wyniósł głowę.
Podobno z wdzięczności Aleksy namówił Buffalo Billa, by ten zajął się show-businessem na Wschodzie. Tak się też stało i wkrótce William “Buffalo Bill” Cody rozkręcił swój “Wild West Show”, z którym pojechał nawet do Europy.
Niestety, bizony mimo swej siły nie potrafiły się bronić w konfrontacji z karabinami. Najczęściej stały i czekały na śmierć. Jeden z “myśliwych”, nastawionych do polowania komercyjnie (wkrótce na preriach było takich krocie), opowiadał: “Tym, co musieliśmy umieć – my biznesmeni ze strzelbą – było zabicie za jednym strzałem. Nasz sukces opierał się na przytłaczającej głupocie bizona, bez wątpienia najgłupszej zwierzynie łownej na świecie… Jeżeli zraniłeś przywódcę, nie zabijając go od razu, reszta stada, czy byłoby to sztuk trzy czy trzydzieści, zbierała się wokół niego i głupio kręciła w kółko… Wtedy wystarczyło wybierać sztuka po sztuce i uważać, by za każdym strzałem padło martwe zwierze… aż do czasu, kiedy całe stado zostanie zmiecione. Pewnego razu wziąłem 269 skór zużywając tylko 300 naboi”.

Polowanie na bizony z pociągu

WIELKIE  ZABIJANIE

Prawdziwa machina do zabijania ruszyła pełną parą w latach 70-tych i 80-tych, kiedy to prerie zaczęły przecinać coraz to nowe linie kolejowe. Transport ludzi, skór i mięsa (wynaleziono wagony – lodówki) stał się łatwiejszy. Ponadto sami ustawiacze torów – a były ich tysiące i pracowali oni przez parę dekad – żywili się prawie wyłącznie bizonim mięsem, które trzeba było im dostarczyć. Zajmował się tym m.in. Buffalo Bill, znany już wówczas choćby z tego, że w ciągu półtora roku potrafił zabić ponad 4 tys. bizonów. Stąd jego przydomek.
W międzyczasie opracowano też komercyjny sposób wyprawiania skór, ich konserwacji i farbowania, co spowodowało lawinowy popyt na bizonie skóry. Tysiące myśliwych ruszyło na prerie, by wzbogacić się na tym skórzanym Eldorado. Marzenia rozpalały ich wyobraźnię i chciwość. Jeden z nich kalkulował sobie następująco: “Kiedy zająłem się tym interesem, usiadłem i uświadomiłem sobie, jakim to naprawdę jestem szczęściarzem. Pomyślcie tylko! Jest 20 mln. bizonów, każdy wart co najmniej $3 – razem $60 milionów. Nabój kosztuje 25 centów, więc za każdym razem kiedy strzelam, moja inwestycja zwraca mi się 12-krotnie. Mogę zabić 100 bizonów dziennie… To byłoby $6000 na miesiąc – czyli trzy razy więcej, niż zarabia prezydent Stanów Zjednoczonych  i sto razy więcej, niż może zarobić człowiek mający dobrą pracę. Czyż nie byłem dzieckiem szczęścia odkrywając taką łatwą i szybką drogę do fortuny?”
Nic dziwnego, że podobnie myślący patrzyli na bizony, jak na “chodzące bryłki złota”. Sprawę komplikował nieco fakt, że owych aspirantów do fortuny było całe mrowie.
Na początku lat 70-tych skoncentrowano się na stadach południowych. W 1872 r. tylko w samym zachodnim Kansas grasowało około 2000 myśliwych. Stu z nich zamarzło, na siedemdziesięciu felczerzy z Dodge City dokonali amputacji przemarzniętych kończyn. Z miasteczka tego, tylko w ciągu pierwszych trzech miesięcy istnienia, wysłano pociągami na Wschód 43 tys. skór i 800 ton mięsa (tak mała ilość mięsa świadczy o tym, że prawie całego bizona po odarciu ze skóry zostawiano na prerii.) Tam gdzie dosłownie wczoraj pasły się jeszcze miriady bizonów, leżały teraz miriady trupów.
Tylko w latach 1872-74 wybito w tamtych rejonach ok. 2 mln. bizonów. Bonanza trwała do 1878 roku, kiedy to południowe stada przestały istnieć.
Niestrudzeni myśliwi skierowali się wtedy na północ w poszukiwaniu kolejnej “wiktorii”. Tym razem ich armia była znacznie silniejsza, gdyż liczyła około 5 tys. myśliwych i wyprawiaczy skór. Na preriach Montany żyło jeszcze wówczas ok. 6 mln. bizonów. Krwawa hossa trwała trzy lata – od 1881 do 1883 roku. W 1884 r. było już po Wielkim Polowaniu. Bezpowrotnie zniknęły wielkie dzikie stada. W całych Stanach uchowało się niespełna 1000 bizonów, głównie w ranczerskich stadninach. Na wolności – w dzikich ostępach parku Yellowstone – zostało ich mniej, niż 100.

Góra z bizonich czaszek

*

OSTATECZNE  ROZWIĄZANIE

Eksterminacja bizonów to tylko jeden z aspektów szerszego fenomenu historycznego, jakim była ekspansja terytorialna USA i podbój amerykańskiego Zachodu. Jak zauważył w swoim eseju “Other West” Richard White, Amerykanie dążyli do dominacji nie tylko nad ludźmi, ale i nad naturą, czego konsekwencją był np. los bizonów.
Bezpośrednim i głównym powodem niemal zupełnego wyginięcia tych zwierząt były oczywiście nieumiarkowane, zmasowane polowania w latach 70-tych i 80-tych XIX wieku, choć do redukcji wielkich stad przyczyniły się też i inne czynniki, działające już wcześniej: susza, choroby, które przyniosły zwierzęta hodowlane, wzmożone polowania Indian, budowa kolei, osadnictwo i parcelacja gruntów – wszystko to pogarszało stan środowiska naturalnego bizonów, nie stanowiło jednak zagrożenia dla istnienia samego gatunku.
Stada ginęły jedne za drugim, co nie było żadną tajemnicą. Czy ktoś starał się temu przeciwdziałać? Jak na to wielkie zabijanie reagowało amerykańskie społeczeństwo?
Otóż, jak to zwykle z ludźmi bywa, większości z nich wcale to nie obchodziło, część żałowała bizonów, ale w przeświadczeniu, że klęska tych zwierząt jest nie do uniknięcia. Tylko nieliczni protestowali, bardziej lub mniej czynnie, wskazując na niepohamowanie, nadmierność polowań a nawet niemoralność tych czystek. W prasie pojawiły się artykuły nazywające rzecz po imieniu, jako “rozbuchaną nikczemność”. Sprawa trafiła nawet na forum Kongresu, który przegłosował ustawę o zakazie zabijania bizonów, chyba że w małych ilościach i dla potrzeb własnych. Jednak prezydent Grant ustawy tej nie podpisał lecz schował do biurka i tym sposobem nie weszła ona w życie.
Kiedy bizonów nie było już na ziemiach państwowych, myśliwi wtargnęli bezprawnie do indiańskich rezerwatów. Wojsko nie tylko, że temu nie przeciwdziałało, lecz wręcz zachęcało myśliwych do procederu. Generał Phil Sheridan, znany weteran wojen z “dzikusami”, powiedział wprost: “Ci ludzie (tj. myśliwi) w ciągu ostatnich  dwóch lat zrobili więcej dla rozwiązania palącej kwestii Indian, niż zrobiła armia przez ostatnie 30 lat (…) Dla dobra pokoju, który mógłby trwać długo, pozwólmy im zabijać, zdzierać skóry i handlować, dopóki wszystkie bizony nie zostaną wytępione”. Wtórował mu pewien kongresmen z Teksasu: “Im wcześniej pozbędziemy się wszystkich bizonów, tym lepiej dla Indian i dla białego człowieka również”.

OPAMIĘTANIE

Opamiętanie przyszło cokolwiek późno, kiedy na preriach Wielkich Równin nie było już ani jednego bizona. W roku 1889 naukowcy Smithsonian Institution opracowali raport, który stwierdzał, że “na dziko” żyje jeszcze około 200 bizonów w Yellowstone i być może 500 w odległych lesistych rejonach kanadyjskiej prowincji Alberta. Raport ten wywołał pewien oddźwięk, mobilizując grupę ludzi do wysiłków na rzecz zachowania wymierającego gatunku Bison bison.

Wymowne spojrzenie starego bizona (zdjęcie własne)

Zwrócono większą uwagę na pozostałe przy życiu zwierzęta. Sprawa zaczęła wyglądać jeszcze groźniej, kiedy jedyne dzikie stado w Yellowstone, mimo ochrony wojska, skurczyło się dramatycznie do 25 sztuk. Blisko 100 bizonów trzymano w zoo, natomiast około 700 znajdowało się w posiadaniu ranczerów, którzy jeszcze w czasie wielkiego zabijania ocalili od śmierci parę sztuk i założyli swoje małe prywatne hodowle. Wszystko wskazuje na to, że to właśnie dzięki nim bizon przetrwał jako gatunek, gdyż zwierzęta te dały początek stadom, jakie zakładano później na terenach chronionych, takich jak rezerwaty, parki stanowe i narodowe. Wzmocniły one nawet wolne ale systematycznie kurczące się stado w Yellowstone.
Zwrot w tej sprawie nastąpił na początku XX wieku, kiedy to kampania na rzecz zachowania bizonów stała się niemal punktem narodowego honoru. Przyłączyli się do niej zarówno ranczerzy, jak i ekolodzy, przy szerokim poparciu społeczeństwa. Założono nawet dwa “narodowe” stada bizonów w Montanie i Oklahomie. Powstało Amerykańskie Towarzystwo Bizona, którego honorowym prezesem został ówczesny prezydent Theodore Roosevelt. Dzięki tym zabiegom, w latach 30-tych w Ameryce Północnej żyło już kilkanaście tysięcy bizonów. Wyglądało na to, że batalia jest wygrana.

HAPPY  END?

Dzisiaj, kiedy na całym świecie każdego dnia wymierają całe gatunki roślin i zwierząt, bizonom nie zagraża takie niebezpieczeństwo. Jest ich w Ameryce Północnej około 200 tys., z czego połowa żyje na terenie Stanów Zjednoczonych. Ponad 90% z tych zwierząt jest w posiadaniu osób prywatnych. Zwykle bizony te trzymane są na ranczach o charakterze komercyjnym, gdzie traktowane są jak bydło hodowlane z przeznaczeniem na ubój.
Większą swobodę daje się bizonom w rezerwatach i parkach narodowych, gdzie zwierzęta mogą żyć w warunkach zbliżonych do naturalnych, choć pełnej wolności nie mają. W całej Ameryce żyją tylko trzy stada nie kontrolowane już przez człowieka i żyjące na terenie nieogrodzonym. Są to bizony w parku narodowym Yellowstone, kanadyjskim parku narodowym Wood Buffalo i w Henry Mountains w stanie Utah. Pozostałe stada publiczne, nawet jeśli żyją w parkach narodowych, podlegają mniejszej lub większej ingerencji człowieka.
Największym stadem żyjącym na wolności jest stado w Yellowstone liczące około 3 000 bizonów, w dalszej kolejności są żyjące względnie na dziko bizony w Custer State Park w Dakocie Południowej (900), Wichita Mountains National Wildlife Refuge w Oklahomie (600 – 700), Badlands NP (450) i Wind Cave NP (350)  w Dakocie Płdn., Theodore Roosevelt NP w Dakocie Północnej (320), Fort Niobara NWR w Nebrasce (300), Grand Teton NP w Wyoming (100). Jest jeszcze ranczo hodowlane National Bison Range w Moiese, Montana (300 – 350) i kanadyjski Wood Buffalo NP w Albercie, gdzie przebywa ok. 4,3 tys. bizonów.

BEZBRONNY  DIABEŁ

Jeden  z turystów po wizycie w Yellowstone napisał: “Nic nie może być bardziej poruszające, bardziej straszne i wspaniałe zarazem jak frontalny widok starego byka buffalo. Olbrzymi, pokryty długą wełną garb, gęsta plątanina ciemnej sierści i włosów okrywających  kuloodporny łeb; brudna ,,pijacka” broda  prawie zamiatająca grunt, grube rogi i skrzące się ślepia – wszystko to razem nadaje mu wygląd jakiegoś czworonożnego diabła”.
Bardzo plastyczny to opis, choć ostatnie określenie nie jest zbyt fortunne. Diabeł, jak wiemy, bardziej jest sprytny, przebiegły i niezniszczalny. Gdyby bizon naprawdę miał diabelskie cechy, nigdy nie spotkałby go los, w którym znalazł się on na granicy totalnego unicestwienia.
Natura wyposażyła go tak dobrze, że przetrwał epoki lodowcowe i twarde warunki dzikiego środowiska. Nie przygotowała go jednak na spotkanie z dwunożną istotą miotającą kawałkami ołowiu. Wobec niej bizon okazał się bezbronny jak owca, nie ujawniając bynajmniej czarciej mocy. Na szczęście ta sama dziwna istota przywróciła go z powrotem do życia.

KONIEC

*

Bizony żyjące na wolności w Parku Narodowym Yellowstone (zdjęcie własne)

.

Tekst jest częścią cyklu „Krajobrazy, ludzie, zdarzenia – wędrówki po Ameryce” publikowanego na łamach prasy polonijnej w latach 90-tych („Dziennik Chicagowski”, „Dziennik Związkowy”). Inne artykuły tego cyklu przeczytać można TUTAJ.

.