RZEŹ HIPOKRYTÓW, czyli paw na Kokoschce (Polański wyciska trujące soki z burżuja?)

*

Rozsypane zabawki w „Rzezi” – czy życie współczesnego burżuja jest komedią czy tragedią? A może tragi-farsą?

*

Nieśmiertelne pytanie/odpowiedź Gogola zwrócone do widowni: „Z czego się śmiejecie? Z samych siebie się śmiejecie.” wydaje się być aż nadto oczywistym komentarzem do „Rzezi” Romana Polańskiego, filmu, z którym wszak niemal każdy widz ma problem. Czyżby właśnie z powodu Gogolowej denuncjacji?
A że każdy z widzów (mam oczywiście na uwadze widza, który swoje zdaniem o tym filmie wyartukułował) ma problem, to widzę choćby po tym, jak diametralnie różnie „Rzeź” jest odbierana. Moim zdaniem, problem mają zarówno ci, którzy mówią, że film Polańskiego to zgniły pomidor, który śmierdzi i lepiej go wyrzucić, jak i ci, którzy uważają, że pomidor jest pachnący, czerwoniutki i rumiany i tylko się nim delektować. Bo wg mnie ten pomidor nie jest ani taki, ani taki – a właściwie: jest zarówno taki, jak i taki.
Sprzeczność i bzdura? Niekoniecznie – sprzeczność może być pozorna, a za domniemaną bzdurą może się kryć pewna głębsza prawda.
Czyżby więc każdy widz miał rację? Bynajmniej. A może wręcz przeciwnie: żaden z widzów nie ma racji? Też bynajmniej.
Cóż… może więc problem leży nie w widzach, a w samym filmie? Albo: widz zaczyna mieć problem, bo sam film okazał się (sam w sobie, a tym samym i dla niego) problematyczny?

Może jednak dam sobie spokój z tą – przyznaję, że dość mocno zakręconą – prowokacją i napiszę wprost o tym, jakie wrażenie z „Rzezi” wyniosłem ja sam?
Przede wszystkim: miałem wielką frajdę w kinie, słuchając ciętych dialogów i oglądając aktorów, którzy sami wydawali się tym wszystkim bawić (być może z małą rezerwą w przypadku Jodie Foster, która do roli podeszła jednak poważniej – tak, że oświadczenie granej przez nią kobiety, że nie ma ona poczucia humoru i wcale nie chce go mieć – skłonny byłem wziąć zupełnie na serio). Tak więc aktorzy się bawili, podobnie zresztą jak sam Polański, którego życie wydaje się być jedną wielką zabawą, jaką niestety co jakiś czas próbują mu zepsuć (zrujnować?) nawiedzające go tragedie. Ale Polański okazuje się być niezniszczalny/niezatapialny – drobny, niepozorny, jeśli chodzi o posturę, człowieczek, stał się kimś w rodzaju Napoleona kina, nie przestając być jednak przy tym tego kina artystą. Na dodatek (jak to już wcześniej zauważono) ciągle go stać na pokazanie swoim wrogom środkowego palca, i to za każdym razem w imponującym stylu, rzec można: w sposób nie pozbawiony klasy. Choćby nawet tylko palec ten przybierał postać… chomika.

Roman Polański nastawia ostrość na swoich bohaterów.

W sposób oczywisty „Rzeź” (scenariusz do filmu napisał Polański wraz z Yesminą Rezą – autorką wystawianej na scenach całego świata sztuki „Bóg mordu”, która była jego pierwowzorem) odbierana jest powszechnie jako „festiwal” hipokryzji, demaskujący fałsz i zakłamanie tzw. upper-middle class (będącej współczesnym ekwiwalentem dawnej burżuazji), zachodniego społeczeństwa dobrobytu i konsumpcji (w czasie powstawania „Boga mordu” sprawiającego jeszcze takie wrażenie). „Rzeź”, pisano, to również obnażanie prawdziwej ludzkiej natury, która pod pozorami grzeczności, poprawności i konwenansu skrywa pierwotne, irracjonalne, atawistyczne i zwierzęce wprost instynkty dominacji, agresji i przemocy.

No dobrze… lecz zadajmy sobie tu jednak pytanie: czy naprawdę chodzi w tym wszystkim o hipokryzję? Jak również: czy rzeczywiście, pod kulturalną, konwencjonalną ogładą, ukrywa się „PRAWDZIWA” ludzka natura, która tylko stłumiła się gdzieś po drodze ewolucyjnego rozwoju, a tak naprawdę to nadal ma dominujący wpływ na nasze postępowanie i kieruje nim w każdych okolicznościach?
Może to się wydać dziwne (nawet mnie samemu), ale ja – na oba te pytania – skłonny jestem odpowiedzieć: nie.

André Gide napisał kiedyś, że prawdziwym hipokrytą jest dopiero ten, kto nie dostrzega już swojego podstępu (oszustwa) i zaczyna kłamać z zupełną szczerością. Trudno jest mi się z tym  zgodzić. Taki człowiek wg mnie nie jest już hipokrytą, tylko człowiekiem złym. Hipokryta, nawet jeśli jego myśli i intencje mają drugie dno, to jednak nadal może czynić dobro…. nawet jeśli tylko ta jego hipokryzja jest „hołdem składanym cnocie przez występek” (La Rochefoucauld). „Cnota” nie przestaje się wtedy liczyć ani też być poważana (skoro jej się „hołduje”).

Warto się więc zastanowić, czy bohaterowie „Rzezi” (zwłaszcza, że mamy tendencję, by ich postawę i charaktery uniwersalizować i odnosić do pewnej grupy społecznej en bloc, a nawet do samej natury człowieka per se) rzeczywiście są hipokrytami (to, że są ludźmi złymi do szpiku kości wykluczamy na dzień dobry, bo przecież nimi nie są… jak chyba zresztą każdy człowiek).
A może mają tylko cholernie zły dzień?
No właśnie! Przypomnijmy sobie, że słowa o złym, a wręcz o „najgorszym” dniu życia, padają pod koniec tej komedio-dramy parokrotnie i są bodajże ostatnią kwestią, jaka dociera do nas z ekranu.
I może jeszcze taka przy tym uwaga: to, że nie zawsze możemy sprostać normom, jakie sobie narzucamy – albo ambicji, aby być kimś lepszym niż jesteśmy – nie jest przecież jeszcze hipokryzją.

Cisza przed burzą – John C. Reilley, Jodie Foster, Christoph Waltz i Kate Winslet przygotowują się do „krwawej” rozprawy w filmie Romana Polańskiego „Rzeź”… nawet o tym jeszcze nie wiedząc.

Czy możemy powiedzieć, że cała ta czwórka ludzi (nota bene w finale już mocno pijana) „prawdziwa” stała się dopiero wtedy, kiedy zaczęła sobie skakać do oczu, rozszarpywać się na strzępy, strzykać na siebie jadem i sączyć w siebie trujące soki? A może jednak (bardziej) prawdziwi byli ci ludzie właśnie na samym początku, kiedy doszli do jako-takiego porozumienia, zachowywali się wobec siebie grzecznie, chcieli uraczyć się szarlotką i kawą, deklarowali sobie wzajemną przychylność i uznali niefortunne wybicie zębów jednego z ich dzieci za – co prawda przykry, ale jednak – zwykły incydent?

Z pewnością można by postawy i charaktery postaci występujących w filmie Polańskiego rozbierać na czynniki pierwsze i nicować na wylot (bo wbrew denuncjacjom niektórych, bogactwo psychologiczne – jak również symboliczne i metaforyczne – sztuki Rezy jest wg mnie niezaprzeczalne i ewidentne); dokładnie prześledzić ich zachowanie, analizując motywy i poszukując źródeł negatywnych emocji; można każdej z tych postaci przypisać jakiś odpowiednik konkretnej postawy społecznej, i – stosując ten zabieg – pokazać palcem to, co zaczęło w naszym współczesnym zachodnim świecie szwankować… Tak, można to wszystko zrobić, ale można też poprzestać tylko na konstatacji, że oto byliśmy świadkami zupełnie nietypowego zdarzenia (czy też raczej zderzenia) towarzyskiego, jakim było (tak naprawdę przypadkowe) spotkanie pewnej czwórki różniących się od siebie diametralnie ludzi (i to nawet w obrębie tej samej pary małżeńskiej). I że – jeśli tylko trafiło to w nasze poczucie humoru i dobry nastrój – mogliśmy się z tego wszystkiego pośmiać. Przy czym, nasz śmiech nie musiał mieć w sobie krzty złośliwości, czy dwuznaczności, która by mogła pozostawić w nas pewien dyskomfort.
Muszę napisać, że jest to właśnie zasługą samego Polańskiego, który, nawet wtedy kiedy ukazuje swoje postaci jako rozhisteryzowane potwory, to podchodzi do nich w jakiś sympatyzujący – choćby tylko podskórnie – sposób. I odnoszę wrażenie, że ta podskórna sympatia dla nich udzieliła się także mnie samemu, nie opuszczając mnie nawet w tych najbardziej gorących momentach, kiedy krew lała się strumieniami, a trup w nowojorskim mieszkaniu ścielił się gęsto. Nie ma to jak śmiać się bez poczucia winy i bez konieczności poniżania tych, z których się śmiejemy.

PS. Niestety, muszę kończyć, choć aż prosi się o komentarz do niektórych przynajmniej kwestii wygłaszanych przez uczestników „Rzezi”, jak również do tego, co wyprawiają oni na ekranie. Są bowiem w tej awanturze momenty zupełnie fenomenalne, rekwizyty jak najbardziej kapitalne, bon moty jakby z piekła rodem, chwyty wręcz rozbrajające, zagrania bez mała genialne…
Marzy mi się jeszcze taki tekst, w którym mógłbym wspomnieć o… no… choćby o pawiu Kate Winslet, jakże doskonale wpisującym się w estetykę – fakturę i kolorystykę – malarstwa Kokoschki (na poły strawioną szarlotkę zwróciła ona na album tego artysty, będący oczkiem w głowie Jodie Foster – chyba jednak, jeśli chodzi o sztukę – snobki). Albo… wybitnie falliczne kubańskie cygara „misia” komiwojażera Reilly’ego (męża „pisarki” Foster), za pomocą których zawiązuje on męskie przymierze z cynicznym adwokatem korporacyjnym Waltzem (mąż agentki realnościowej Winslet)… – whiskey przestała się do tego celu nadawać bo (wyzwolone) kobiety żłopią ją nie gorzej od mężczyzn.

Może kiedyś?
A może jednak wystarczy?

8.3/10

*  *  *

„Bóg mordu” –  bestia, która drzemie w każdym z nas? „Tigerloewe” Oskara Kokoschki – jedna z ofiar niestrawności/mdłości Kate Winslet w „Rzezi”

*