ŁZY OPTYMISTY („Roman Polański: moje życie”)

*

Roman Polański

*

Nie dziwi mnie to, że Andrew Braunsber, znajomy Romana Polańskiego od ponad 40 lat, w czasie jego domowego aresztu w szwajcarskim Gstaad chciał z nim porozmawiać po przyjacielsku. Oto bowiem słynny reżyser ponownie – jak wszystko na to wówczas wskazywało – znalazł się w życiowych opałach i po prostu nie wypadało niepokoić go niewygodnymi, tudzież głębiej drążącymi jego poplątane życiowe ścieżki, pytaniami. Ci więc, którzy spodziewają się po tym filmie sensacji, skandalu, pikanterii… – swoistej spowiedzi dziecięcia wieku w wersji pokutnej – mogą się poczuć zawiedzeni. Cała reszta zaś ma szansę na spędzenie kilkudziesięciu minut z niezwykłym człowiekiem i z jego jeszcze bardziej niezwykłą biografią – nie nudząc się przy tym ani sekundy. Bo niby wydaje się nam, że wszystko o Polańskim wiemy (a przekonanie to wpoiły nam wszystkowiedzące ponoć media), to jednak obcowanie z nim twarzą w twarz (zwłaszcza w momentach, kiedy widzimy na niej silne wzruszenie i łzy) jest doświadczeniem wyjątkowym, rzec nawet można – intymnym. I bynajmniej nie tylko dzięki temu, że Polański jest błyskotliwym rozmówcą, znakomitym gawędziarzem, utalentowanym aktorem, ale głównie dlatego, że mamy poczucie, iż… sami niejako jesteśmy prywatnymi gośćmi w jego domu. I że jest to chyba jedyna tego rodzaju prywatno-publiczna rozmowa, na jaką zdecydował się Polański w swoim długim, blisko 80-letnim życiu.

Dokument Laurenta Bouzereau ma bardzo prostą formę (warto tu wspomnieć o tym, że autorem zdjęć jest sam Paweł Edelman a muzykę skomponował Alexandre Desplat). Przez większość filmu widzimy jedynie twarze rozmówców, a przeplatane jest to wstawkami archiwaliów, ukazujących nie tylko rodzinne zdjęcia Polańskiego, ale i krótkie fragmenty filmów – zarówno fabularnych, wyreżyserowanych przez Polańskiego (choć tych wątków nawiązujących stricte do sztuki kina jest tu stosunkowo mało), jak i dokumentalnych, ukazujących epokę i czas, o którym akurat jest mowa w wywiadzie. Na poły gawędziarska narracja Polańskiego prowadzona jest linearnie i chronologicznie, począwszy od jego narodzin w Paryżu, przeprowadzki do Polski, losów rodziny Polańskich podczas niemieckiej okupacji, śmierci matki w obozie i rozłąki z ojcem; poprzez pierwsze kroki młodego Polańskiego na polu aktorsko-reżyserskim w latach 50-tych, zyskiwanie coraz większej sławy i uznania na Zachodzie, tragiczną śmierć jego żony Sharon Tate, zamordowanej przez bandę Mansona, dalszą karierę filmową w Hollywood, niefortunny seksualny skandal z nieletnią Samanthą Geimer, ucieczkę Polańskiego do Europy; po szczęśliwe małżeństwo z Emnanuelle Seigner, realizowanie kolejnych filmów na Starym Kontynencie i ostatnie perypetie ze szwajcarskim wymiarem sprawiedliwości (rozstrzygnięte, jak wiemy, na korzyść reżysera).

Tym, którzy interesowali się bliżej biografią Polańskiego, te wszystkie fakty są znane, więc nie odnajdą oni w dokumencie Bouzereau większych rewelacji. Ale jednak bliskość, jaką do naszych relacji z głównym bohaterem tego filmu wprowadza jego bezpośrednie zaangażowanie w opowieść o sobie samym, jest bez precedensu i nie do przecenienia. I to jest chyba największa wartość tego dokumentu. Wprawdzie można poczynić zarzut, iż w niektórych momentach interlokutorzy zbyt gładko prześlizgują się nad pewnymi newralgicznymi punktami biografii i charakteru reżysera (jego niegdysiejszy promiskuityzm, zamiłowanie do szpanu i balangi, wyrastający z kompleksów narcyzm, stronienie od ojca… etc.), co w zestawieniu z rzucającą się w wywiadzie skromnością, „zwykłością” i wrażliwością Polańskiego wprowadza pewien poznawczy dysonans i może nawet zrodzić podejrzenia o watowanie i retusz, to jednak cała rozmowa jest niezmiernie interesująca i wygląda na szczerą.

Curriculum vitae Polańskiego jest fascynujące i tak bogate, że można by go rozdzielić na kilka różnych żywotów, a i tak nie zdołałoby się wyczerpać do końca wszystkich aspektów – całego tego bogactwa i komplikacji, jakie wynikają ze zderzenia się ludzkiej egzystencji ze światem, a także z relacji człowieka z innymi ludźmi.
Bez wątpienia Roman Polański żył w ciekawych czasach. Ale czy było to jego przekleństwem, czy też może błogosławieństwem? Z tego co on sam mówi można wywnioskować, że było zarówno jednym, jak i drugim: jego życie to długa sinusoida z mocno wychylającymi się amplitudami cierpienia i szczęścia, tragedii i sielanki, klęsk i triumfów.
Tak się też złożyło, że kilka epizodów z życia Polańskiego wiąże się ściśle z pewnymi historycznymi momentami, które były istotne – w sensie zarówno społecznym, jak i politycznym – dla całej zachodniej kultury. I mam tu na myśli nie tylko cywilizacyjne bankructwo XX-wiecznej Europy uwikłanej w zbrodnie ludobójstwa, czy komunistyczny „protektorat” zniewalający de facto znaczną część europejskich narodów, ale i rewolucję obyczajową lat 60-tych, następnie krach filozofii „dzieci kwiatów” spowodowany m.in. przez zbrodnię Mansona i narkotyki; dalej: kompromitację zarówno amerykańskiego hedonizmu, jak i funkcjonującego w Stanach systemu sądowniczego, czy wreszcie krwiożerczą bezwzględność medialnej machiny niszczącej tych, którzy wcześniej zostali wyniesieni przez nią na ołtarze celebryckiej glorii i sławy.

To chyba właśnie ten ścisły związek biografii Polańskiego z historycznymi zwrotami dał mi asumpt do tego, by zastanowić się nad tym, jak bardzo nasze życie jest zdeterminowane przez czynniki od nas niezależne – do jakiego stopnia sami możemy wpływać na to życie i czy w ogóle jakąś większą (decydującą?) rolę mogą w nim odgrywać nasze decyzje? Innymi słowy: czy rzeczywiście dysponujemy czymś takim jak wolna wola? Jaka jest rola przypadku w naszym życiu – jaką rolę odgrywa w nim tzw. szczęście albo pech? A może coś takiego jak przypadek nie istnieje? Może wszystko jest już gdzieś tam (gdzie?) zapisane? W filmie słyszymy, jak sam Polański wygłasza explicite takie przypuszczenie – zwracając uwagę na to, że niejednokrotnie czuł się w swoim życiu niczym jakiś postawiony pod murem skazaniec, który jest zupełnie bezradny, nic nie mogąc zrobić wobec przerastających go i przypierających do tego muru sił.
To jest właśnie ten paradoks życia i kariery Polańskiego: niby był on taką kulką poddaną działaniu jakichś zewnętrznych sił (przeznaczenie, los?) ale jednak z drugiej strony zawsze zdołał w jakiś sposób znaleźć wyjście z otaczającej go matni. Ale czy był to tylko zbieg okoliczności i szczęśliwy traf, który wybawiał go z ciężkich opresji? A może jednak zdecydowały jego silny charakter, odwaga, determinacja, talent, pracowitość, niezłomność, hart…? Może właśnie dzięki tym cechom Polański jest taką życiową „Wańką-wstańką” – jakkolwiek nieelegancko by to zabrzmiało?
Nie bez znaczenie jest też zapewne w tym wszystkim optymizm Polańskiego, o którym on sam mówi w filmie parokrotnie. Bo przecież zawsze do tej pory udawało mu się każdą swoją klęskę przekuć w sukces, a z każdego nieszczęścia rodziło się w jego życiu szczęście. (Przykład: gdyby nie śmierć Sharon i ich nienarodzonego dziecka, zapewne nigdy by się nie związał z Emmanuelle, która dała mu szczęście spełnionego związku i ojcostwa – czyli tego, co uważa on za największą wartość swojego życia.)

Wcale się nie dziwię Polańskiemu, że wolałby aby jego sława wynikała tylko z tego, co zrobił dla kina – bo to oczywiste. Ale niestety, wygląda na to, że powszechnie jest on znany przede wszystkim dzięki osobistej tragedii, skandalom i wydarzeniom „medialnym” rozdmuchiwanym wśród konsumentów pop-kultury żerujących na sensacjonizmie i plotce. To wszystko zawsze budziło większe emocje wśród mas, niż jego osiągnięcia artystyczne.
Najbardziej do tej „złej” sławy Polańskiego przyczyniła się afera seksualna rzekomego „gwałtu” na nieletniej, która ciągnie się za nim już od kilkudziesięciu lat – przydając mu nawet oszczerczą łatkę „zboczeńcy” i piętno „pedofila”. I mimo, że Samantha Geimer już dawno mu przebaczyła, (Polański wysłał zarówno do niej, jak i do jej matki list z przeprosinami), to jednak wciąż znajdują się rzesze samozwańczych stróżów moralności i obrońców sprawiedliwości, którzy chętnie by wrzucili Polańskiego do lochu, gdzie gniłby już do końca życia. A powinni jednak posłuchać uważniej Samanthy, która mówi (nie wiem, czy nie po raz pierwszy w tym dokumencie), że największe szkody w jej życiu nie wyrządził jej Polański, tylko media i amerykański system sprawiedliwości.

Nie chciałbym jednak kończyć tego tekstu nawiązaniem do tej nieszczęsnej sprawy. Może więc napiszę, że Roman Polański budzi mój niekłamany podziw – zarówno jako człowiek (z silnym charakterem), jak i (kochający kino) twórca. I choć nie wszystkie jego filmy mnie zachwycają, to są i takie, które skłonny jestem uznać za bliskie arcydziełu. Zawsze też czekam na jego kolejny obraz. (Ostatni – „Rzeź” – był według mnie świetny. Mam nadzieję, że równie udana będzie „Sprawa Dreyfusa”, którą już wkrótce reżyser zamierza przenieść na ekran.)
To właśnie dzięki swojemu dorobkowi artystycznemu Polański stał się jednym z tych nielicznych Polaków, którym udało się wrosnąć w tkankę zachodniej kultury i stać się jej równoprawnym, uznanym powszechnie twórcą, którego osiągnięć w sztuce kina nie sposób kwestionować.

7.9/10