PANNY, WDOWY I MATKA KRÓLÓW albo o stosunku Polaków do historii, męczeństwa i zaklęć cenzury (rozmowa z Januszem Zaorskim)

.

Janusz Zaorski: „My Polacy, jesteśmy bardzo drażliwi, ciężko znosimy krytykę i prawdę o sobie. Drażliwość wyrasta z kompleksów, a Polacy są zakompleksieni w sposób niebywały.” (zdjęcie własne)

Zanim jeszcze Janusz Zaorski zaczął polityczno-kadrowe walce na Woronicza (kwatera główna polskiej telewizji) w randze prezesa Radiokomitetu; zanim jeszcze zaczął sprawiać wrażenie totumfackiego prezydenta Wałęsy, angażując się w różne przepychani „na górze” – tak więc, zanim to wszystko nastąpiło, Zaorski był filmowym reżyserem. I to reżyserem odpowiedzialnym za powstanie filmu nie byle jakiego, bo samej „Matki Królów”.
Obraz ten, jak pamiętamy, był chyba najgłośniejszym filmem polskim ubiegłej dekady i – obok „Przesłuchania” Ryszarda Bugajskiego – odstawiony przez cenzurę na półki przepastnych magazynów, obrósł z biegiem lat mitem i legendą najważniejszego z polskich „półkowników”.
„Matka Królów” – opowieść o tragicznych losach Zofii Król i jej synów, z którymi historia obchodzi się w sposób bezpardonowy – przez pięć lat nie mogła trafić do widowni. Kiedy więc spotkałem się z Januszem Zaorskim w Chicago, nie mogłem nie zapytać o to, jak czuje się twórca, który nie może zaprezentować swojego – uważanego przez wielu za najwybitniejsze – działa? A może to, iż egzystował on w świadomości filmowców, aktorów, ludzi kultury i sztuki jako film znaczący, osładzało nieco reżyserowi tę gorycz? Zawsze też mógł się on pocieszyć tym, że to wszystko pracuje na legendę obrazu, który i tak, prędzej czy później, musi trafić na ekrany.
Zaorski odparł: „Mogę mówić tylko za siebie, gdyż nie wiem jak inni twórcy czuliby się w takiej sytuacji. Myślę jednak, że większość z nich byłaby sfrustrowana. Ja psycho-fizycznie nie nadaję się na męczennika, który dobrze się czuje gdy jest bity, kopany, szykanowany… Uważam, że film robi się po to, by jak najszybciej trafił do widowni. Więc gdy ‚Matka Królów’ nie mogła do niej dotrzeć, to oczywiście było to dla mnie głęboko frustrujące. Były to czasy stanu wojennego i władze bały się, że film spowoduje dyskusje, podnieci nastroje przeciwko komunizmowi, gdyż ukazywał – co tu kryć – jak ciężko było żyć w tym ustroju.
Czy film trafi wreszcie na ekrany – tego nie wiedziałem i wiedzieć nie mogłem. Wszelkie przypuszczenia przypominałyby wróżenie z fusów. Miałem co do tego poważne wątpliwości. Oczywiście protestowałem, gdy film nie dostał debitu cenzury. Próbowałem dotrzeć do urzędnika, który był za to odpowiedzialny, lecz ten po prostu mi uciekł. Wreszcie gdzieś go dopadłem i mówię: ‚Proszę, oto protest w imieniu całej ekipy, wszyscy czujemy się pokrzywdzeni. Na kolaudacji nie negowano wartości artystycznej filmu, ci co się przyczepiali mieli na uwadze jego wymowę polityczną. Dlaczego więc nie chcecie go przepuścić?’ Na co on mi odpowiada: ‚Bo to nie jest czas tego filmu’. ‚W takim razie, kiedy taki czas nadejdzie?’ – pytam się. ‚Wtedy, kiedy partia się umocni’ – usłyszałem. Więc pomyślałem, że nigdy film nie wejdzie na ekrany, gdyż wiedziałem, że partia nie umocni się nigdy. Tak jak w tym dowcipie, co jest szczytem niemożliwości: ‚przeszczepić Polakom komunizm z dupy do głowy’. A jeśli nawet miałoby się to stać faktem, to już wolałbym, żeby film jednak został na półce.”

STAN WOJENNY I PREMIERA W WARSIE

„Matkę Królów” zaczął realizować Zaorski jesienią 1981 roku i kończył – o dziwo! – w stanie wojennym, a więc w momencie, kiedy wystarczyło małe skinięcie pazurkiem WRON-y, by zawiesić zdjęcia i wysłać całą ekipę z planu filmowego do domu, albo i do więzienia. Jak wobec tego możliwe było powstanie takiego filmu?
Zaorski wyjaśnił: „Tak, to prawda. Zacząłem ‚Matkę Królów’ jeszcze za pierwszej Solidarności, kiedy nastał stan wojenny miałem 1/3 zdjęć za sobą. W tym całym burdelu, jaki wywołał stan wojenny, tego filmu nie ruszono. ‚Matka Królów’? – a to pewnie o królowej Bonie – myślano. Tytuł nie wzbudzał żadnych podejrzeń. Więc po cichutku, w Łodzi, bez tych telefonów, faksów i teleksów, które wówczas nie działały, udało się nam go ukończyć. Dostali gotowy film – dla tych wszystkich kapturowych gremiów pasztet trudny do przełknięcia. Stąd te wszystkie korowody.”

Czy Zaorski zna reakcje widowni, kiedy wreszcie „Matkę Królów” dopuszczono na wielki ekran? Okazało się, że było to przeżycie dla reżysera specjalnego rodzaju:
„Było to w 1987 roku, czyli w bardzo nietypowym i niepewnym okresie – wspominał Zaorski. – Przyznam się, że bardzo obawiałem się tej premiery, m.in. z uwagi na nastroje, jakie wówczas panowały wśród ludzi. W czasach kiedy jest ciężko wszyscy chcą chodzić na komedie, a nie na ciężkie filmy problemowe. Jednak ku mojemu szczęściu, ludzi to wciągnęło. W warszawskim kinie ‚Wars’, na rynku Starego Miasta, film szedł przez 4 miesiące, co jest swoistym rekordem w Polsce. Nie chciano go szerzej rozpowszechniać, bo nadal się go bano. W ten sposób mogli to odfajkować i powiedzieć, że nie ma u nas problemu ‚półkowników’.
Kiedyś sam się wybrałem na projekcję, by zobaczyć jak widzowie na ‚Matkę Królów’ reagują. Kolejki były ogromne, koniki sprzedawały bilety po cenie 10-krotnie wyższej, niż w kasie. Po seansie rozległy się oklaski i ludzie zaczęli śpiewać ‚Jeszcze Polska nie zginęła’. Pomyślałem, że trafiło mi się coś wspaniałego, wielkiego – coś lepszego, niż wszystkie możliwe nagrody na festiwalach. Film okazał się być czymś szalenie potrzebnym.
Mówi się już o tym obrazie jako o klasyce, o ostatnim filmie ‚szkoły polskiej’. Chociaż tamten okres to lata 1956-62, ale przecież wtedy powstała książka Brandysa, na podstawie której napisałem scenariusz. Wiem, że chciał to robić Munk, również Wajda, jednak im nie pozwolono. Ja czekałem cały czas i gdy zacząłem film robić, chciałem zachować tamtą stylistykę, manierę. Jest to więc obraz jakby w tonacji neorealistycznej, rodzaj pokłonu dla moich kolegów, którzy to chcieli zrobić, ale im się nie udało. Więc teraz ja spijam tę śmietankę, choć film powinien powstać już 30 lat temu.”

Janusz Zaorski: „Po seansie rozległy się oklaski i ludzie zaczęli śpiewać ‚Jeszcze Polska nie zginęła’. Pomyślałem, że trafiło mi się coś wspaniałego, wielkiego – coś lepszego, niż wszystkie możliwe nagrody na festiwalach. Film okazał się być czymś szalenie potrzebnym.” (Magda Teresa Wójcik w „Matce Królów”)

KICZ CZY KLASYKA?

Jak widzimy Zaorski wpadł w ton podniosło-celebracyjny, mówiąc o swoim „dziecku”. Nie był to grzech skromności: „Jeszcze Polska nie zginęła”, „coś wspaniałego, wielkiego”, „klasyka”, „Munk”, „Wajda”, „pokłony”… Jednak w czasie naszej rozmowy miałem także w świadomości zarzuty skierowane pod adresem „Matki Królów” – że jest ona „politycznym kiczem”, a obraz epoki jaki przedstawia, zakłamany. Z drugiej strony te znakomite recenzje i zachwyty. Jak możliwa jest taka rozbieżność opinii wśród ludzi myślących, znających tamte lata, epokę, którą zajmuje się film – podchodzących nawet do niego bez uprzedzeń natury politycznej, czy jakiejkolwiek innej? Poza tym, jest to historia – mimo swej treści kontestacyjnej i na poły rewizjonistycznej – opowiedziana z perspektywy lewicowca, jeśli nie komunisty. Podzieliłem się swoimi rozterkami z Zaorskim, na co on zareplikował:
„Jestem osobą publiczną, zajmuję się reżyserią już od 20 lat i jakby wpisane immanentnie w uprawianie tego zawodu jest, że ktoś może napluć na to, co zrobiłem, robić ‚ochy’ i ‚achy’… i czy chcemy tego, czy nie, musimy przyznać ludziom prawo do najbardziej nawet druzgoczącej krytyki. Ktoś lubi zupę pomidorową, ktoś inny rosół – i to jest normalne. Natomiast gorzej jest, jeśli dochodzi do pewnych manipulacji. Jeśli ktoś jest służalczy, serwilistyczny, ‚wazeliniarski’, będzie to również stosował do krytykowania innych, przypochlebiając się drugim. Dam panu taki przykład. Ten sam człowiek, który domagał się, by ‚Matka Królów’ nie weszła na ekrany, w ankiecie na najlepszy film ubiegłej dekady, właśnie ten tytuł postawił na pierwszym miejscu. To jest typowy przykład koniunkturalizmu – ktoś chce za wszelką cenę każdej władzy się przypodobać.
A zarzuty o polityczny kicz szły w zasadzie pod adresem Brandysa. Może to były porachunki z pisarzem, który w pewnym momencie uległ zauroczeniu tą ideologią, służył jej? Być może jest to polska specyfika, bo przecież nawet Tadeusz Konwicki był członkiem partii, część tych ‚młodych pryszczatych’, Woroszylski… To jest jakiś fenomen. Nie wiem… Nigdy nie byłem w żadnej partii i myślę tę postawę pielęgnować. Uważam, że twórca powinien być niezależny, co nie znaczy, że nie powinien mieć własnych poglądów.”

ZAKLĘCIA CENZURY

Peerelowska cenzura zawsze miała pełne ręce roboty. Na temat swoistej zabawy „w kotka i myszkę”, jaka rozgrywała się między cenzurą a a polskimi twórcami w PRL-u można by napisać grubą rozprawę, która zdradziłaby niejeden sekret i mechanizm twórczej inspiracji, a nawet pewnego rodzaju symbiozy prześladującego z prześladowanym, nękającego z nękanym… Czyli cenzura jako bodziec? Nie jest to chyba tylko czczy wymysł. Jednak, przede wszystkim – w tym kontakcie bezpośrednim, konkretnym – cenzor nie był dla artysty żadnym inspiratorem, a po prostu utrapieniem. Przypomniałem sobie i Zaorskiemu, jak np. reżyser Waldemar Krzystek opowiadał o swoich bojach i targach z tym urzędem przy okazji kręcenia i montowania filmu „W zawieszeniu”. A to musiał podpisać oświadczenie, że nie będzie scen, w których UB bije, a to przesłuchań pokazał zbyt wiele; kazano mu także wyrzucić z tytułu słowo „Śmierć” (… w zawieszeniu) etc.
Czy nie uważa pan – skierowałem pytanie do Zaorskiego – że przypomina to gusła i zaklinanie przeszłości? I ta złudna, naiwna wiara, że przeszłość da się poprawić, czy też nawet zmienić, ingerując w sam sposób mówienia o niej, ignorując, czy też pozbywając się jej pewnych elementów?
„Oczywiście, że tak!” – przyznał Zaorski i dodał: „Powiem coś, co brzmi jak anegdota, niemniej jednak jest faktem. Otóż Wicherek – postać znana w Polsce z Dziennika TV, gdzie przez parę klat podawał prognozę pogody – przyznał się kiedyś, że władze partyjne kazały mu zawsze przed 1 Maja mówić, że będzie ładna pogoda – by ludzie szli na pochód. Czy to nie jest właśnie zaklęcie? Wystarczy tylko powiedzieć, że nie będzie padało, a deszczu nie będzie. Przecież to przejaw totalnego okłamywania – nie tylko narodu, ale i siebie.”

MARTYROLOGIA PANIEN I WDÓW

Do Chicago, na Festiwal Filmu Polskiego, przywiózł Janusz Zaorski „Pany i wdowy” – sagę pięciu pokoleń Polek, ciągnącą się od momentu powstania styczniowego do czasów nam współczesnych. Wydawać by się mogło, że film podejmuje ryzyko spojrzenia na losy Polaków, wpisując je w tło tragicznych zwrotów naszej historii. „Panny i wdowy” kręcone były już w latach 90-tych, a więc powstawały w zupełnie innej rzeczywistości, w warunkach pozwalających na pewne przewartościowania, konfrontacje z dotychczasowymi interpretacjami dziejów Polski. Co robiło niejakie nadzieje. Niestety, moje rozczarowanie filmem było znaczne. Czy winna tu była zalatująca grafomanią proza Nurowskiej, której książka posłużyła za kanwę scenariusza? Napiszę wprost, że określenie „Panien i wdów” mianem kiczu byłoby nie tylko usprawiedliwione, ale i konieczne. Takie pomieszanie melodramatyzmu mydlano-operowego z historycznym przyczynkarstwem, pełnym tez inspirowanych przez opozycję wobec dotychczasowych cenzurowych restrykcji. Nastąpił więc przechył w drugą stronę.
Moim zdaniem „Panny i wdowy” chciały opowiedzieć o tak wielu sprawach, że w końcu nie powiedziały o niczym. Film był wyrywkowy i sprawiał wrażenie bardzo powierzchownego. Akcja obejmowała bardzo długi okres – począwszy od powstania styczniowego (z reminiscencjami z listopadowego) do ruchu Solidarności, biegnąc szybko do przodu. Zdecydowanie za szybko. Widz nie ma więc czasu na złapanie emocjonalnego kontaktu z postaciami bohaterek, nie pozwalając tym samym na przejęcie się ich losami. Stąd reakcje widowni na pewne sceny – diametralnie różne od tych, jakie by sobie reżyser życzył (śmiech na sali na widok tragedii).
Trudno się było oprzeć wrażeniu, że ze względu na ten ciąg nieszczęść jakie spadają na wszystkie bohaterki, mamy do czynienia ze skłonnością do patrzenia na nasza historię z perspektywy martyrologicznej. Czy nie było to kolejne – po tendencjach mesjanistyczno-heroiczno-romantycznych – zniekształcanie prawdy historycznej, tym razem w imię naszych fobii, kompleksów i złudzeń?
To jeszcze nie wszystko. Postaci Sowietów wydały mi się np. bardzo stereotypowe, niemal karykaturalne: są to bez wyjątku same chamy, gbury, pijacy i gwałciciele, debile, barbarzyńcy i oprawcy. Czy przez tę charakterystykę nie popadano w drugą skrajność? (Przypomnijmy sobie tutaj postacie towarzyszy radzieckich ukazywanych przez filmy w czasach PRL-u – będące niemalże uosobieniem wszelkich cnót i prawości.) Tym bardziej mogło to razić, że film miał intencje utrzymania konwencji realistycznej.
Z okupacją rozprawiono się w filmie w parę minut. Niemców prawie że nie widać, nikogo nie zabijają, bohaterce udaje się nawet wydostać z katowni gestapo. Zaraz później, przez kilkadziesiąt filmowych minut obserwujemy gehennę Polaków w sowieckim obozie pracy i wyrafinowane tortury, jakie serwuje im obwieszony medalami, potworkowaty komendant obozu. Czy tym sposobem nie gubiono jakichś proporcji?

„POTRAKTOWAŁEM TEMAT BARDZO BRUTALNIE”

Podzieliłem się tymi uwagami i zastrzeżeniami z reżyserem. Odpowiedź Zaorskiego była więc próbą odparcia tych wszystkich zarzutów:
„Film przedstawia sceny, jakich wcześniej w filmach polskich nie było. Są to konkretnie łagry z epoki stalinowskiej i zsyłki na Sybir. Nie było, bo nie mogło być – z przyczyn cenzuralnych. Na Zachodzie takie rzeczy pokazywano, ale przeważnie w filmach typu ‚bondowskiego’, gdzie służyły bardziej kryminalnej akcji, suspensowi, niż stronie historycznej, psychologicznej. Rzeczywiście, to co chcieliśmy przedstawić było ryzykowne, ale tak zawsze jest, gdy się chce wypełnić te ‚białe plamy’, czy też lepiej – ‚czarne dziury’ – jak ja to nazywam.
Czy martyrologia? Nie do końca jest to martyrologia, gdyż na historię patrzy się w tym filmie oczami kobiet, a nie mężczyzn, bojowników i męczenników. Bardzo się starałem, by nie było to patetyczne. Jeżeli zaś chodzi o te nieszczęścia, to kobiety polskie spotykały jeszcze większe tragedie. Jest to saga pięciu pokoleń, rozciągnięta na przestrzeni ponad stu lat. Od tego typu filmu zawsze oczekuje się za dużo, jak również tego, że odpowiedzą na wszystkie pytania.
Uważa pan, że film przez to nie powiedział do końca o niczym? Pańskie prawo do takiej opinii i bardzo możliwe, że ma pan rację. Może rzeczywiście w tej wersji kinowej, dwu- i pół-godzinnej wszystko jest skrótowe. Ale powstała także wersja serialowa, składająca się z pięciu jedno-godzinnych odcinków. Tam to chyba jest pełniejsze.

Janusz Zaorski: „Na historię patrzy się w tym filmie oczami kobiet, a nie mężczyzn, bojowników i męczenników. Bardzo się starałem, by nie było to patetyczne.” („Panny i wdowy”)

W ‚Pannach i wdowach’ temat, który dotychczas traktowany był zazwyczaj bardzo rozlewnie, ja potraktowałem raczej brutalnie, opowiadając dynamicznie i szybko montując. Wiem, że jest to pewnego rodzaju próba mieszania ‚ognia’ z ‚wodą’ w kinematografii. Chciałem prowadzić wątki jak w ‚action movie’, ale w tonacji artystycznej – w sensie artystycznym kina psychologicznego. Zresztą, każda z pięciu bohaterek dostała po pół godziny na narysowanie swojego portretu i myślę, że udało mi się osiągnąć to, co zamierzyłem. Ktoś inny może mieć inne zdanie, do kogoś innego mogło to nie dotrzeć… Np. ludzie z starszego pokolenia chcą pewnego wybrzmienia, oczekują tradycyjnej sagi, tempa moderato cantabile… To jest ta sprzeczność.
Za mało okupacji, powiada pan? Okupację potraktowałem w ten sposób świadomie. Filmów na ten temat zrobiono tyle, że kiedy strzelano na ulicach Warszawy, to wszyscy mówili, że to Passendorfer robi kolejny film o wojnie. Jest to więc wyeksploatowane szalenie.
Ciągle w pańskich pytaniach wyczuwam chęć, że powinienem pokazać to stylistycznie: tyle samo okupacji – tyle samo łagra; żeby był dobry – i żeby był zły. To wszystko mogłoby się wtedy zrobić letnie, mdłe… A ja pewne smaki chciałem dobrać ostrzej, a pewne pominąć – mając np. na uwadze, że w filmie polskim Rosjanina złego nie można było pokazać. Przez 40 lat kopy – jak pan zauważył – mieliśmy na kopy wspaniałe postacie towarzyszy, cudownych, ciepłych… itd. Film musi trafić w swój czas, a dla widza lat 90-tych novum stanowi to, że można go pokazać jako gbura i kreaturę – bo takich też przecież nie brakowało.

HISTORIA A OBIEKTYWIZM

Zarówno „Matka Królów”, jak i „Panny i wdowy” można określić mianem filmów historycznych. Podzieliłem się wobec tego z Zaorskim wątpliwością, czy rzeczywiście możliwe jest oddanie tzw. obiektywnej prawdy historycznej? A jeżeli utwór jest subiektywną wizją artysty – interpretacją przefiltrowaną jego widzeniem świata – to czy nie daje to dziełu statusu prawdy cząstkowej? Czy nie deprecjonuje w pewnym sensie jego wysiłku?
Zaorski odparł: „Myślę, że nie ma obiektywnych prawd – wszystko jest subiektywne. Dobrze jest, jeśli to odczucie subiektywne trafi w odczucie zbiorowe. Subiektywizm jest zawsze, ale gdy twórca jest wrażliwy, uczulony na emocje i umie je przekazać, to zdolny jest tą swoją ‚prawdą’ zarazić innych. Wysiłek taki nigdy nie jest daremny, nigdy nie idzie na marne. Publiczność jest zmienna, ale nie można się na nią obrażać i gdy ktoś mówi, że ona jest ‚głupia’, bo nie chodzi na nasze filmy, to trzeba przyczyny poszukać w sobie samym.”

O MITACH I POKORZE

Kto jest na tyle odważny, czy może szalony, by obalać mity? Czy odrzucenie, naturalna „degradacja” mitu, czyli ostentacyjne zdemaskowanie jego urojeniowej proweniencji – wskazanie, że w tzw. „rzeczywistości” jest nieprawdą, a nawet „fałszem” – może mieć znaczenie pozytywne? Na zakończenie wywiadu podzieliłem się z Zaorskim nawiązującymi do tego myślami: Czy aby nie powinniśmy pewnych okresów w naszej historii zostawić tak, jak funkcjonują w społecznej świadomości? Jak działa obalanie mitów narodowych – tak, jak robili to np. Gombrowicz, Mrożek czy Różewicz – na świadomość zbiorową? Dewastująco czy uzdrawiająco? Na co Zaorski odpowiedział:
„Te pytania dotykają rzeczywiście czegoś ważnego. Uważam, że pewne przewartościowania są szalenie potrzebne. Podziwiam tych pisarzy, których pan wymienił, za to, co zrobili. Podziwiam Gombrowicza za to, że napisał coś tak mocnego o Sienkiewiczu, właściwie druzgocząc go kompletnie. Podziwiam to, co napisał Mrożek o ‚Popiele i diamencie’ – i to zarówno o książce Andrzejewskiego, jak i filmie Wajdy – uznając to za apokryficzne dziełko, pokrętne i wręcz lizodupcze. Ale przecież to literatura, na której wychowało się wielu Polaków, a ‚Popiół i diament’ jest uważany przez wielu za najlepszy film polski w ogóle.
Pamiętam, jakie gromy padały na Munka za jego film ‚Zezowate szczęście’, że ‚jak on śmiał! dobre imię polskiego żołnierza!’
Uważam jednak, że taka kuracja terapeutyczno-wstrząsowa jest dobra. Mówi się, że tylko krowa nie zmienia poglądów i że uparte trwanie przy czymś jest stagnacją, zastojem. Bowiem świat, cywilizacja zmienia się… itd. To wszystko prawda, jednak pewne wartości – te rudymentarne – pozostają niezmienione. Dla mnie np. wiara w Boga oznacza zadawanie mu pytań, mierzenie się z nim, a nie przyjmowanie wszystkiego, jako pewnik. Dlatego naprawdę bardzo sobie cenie tych twórców, którzy mają odwagę – nawet w imponderabiliach – szukać jeszcze rozmaitych asocjacji, którzy nie uznają pewników. To jest według mnie potrzebne. Choćby po to, byśmy nie popadli w jakiś polonocentryzm, nie uważali się za pępek świata, za naród wybrany. Trochę pokory, panowie!”

* * *

Na spotkaniu z publicznością, po chicagowskiej premierze „Panien i wdów”, reżyser powiedział, że na razie da sobie spokój z robieniem filmów historycznych. Kiedy już rozmawiałem z nim w willi jego przyjaciół w Morton Grove (pamiętam do dziś tę olbrzymią bibliotekę z książkami poupychanymi od podłogi po sufit i długi rządek białych grzbietów paryskiej „Kultury” na jednej z półek) poprosiłem go o potwierdzenie tego oświadczenia, na co Zaorski rzekł: „Tak, to prawda. Ale wcale nie myślę zamilknąć. Wiadomo, że raz robi się coś lepiej, raz gorzej. Uważam się za reżysera profesjonalnego, który – mówiąc trochę bezczelnie – wyedukował się i może tworzyć w rozmaitych gatunkach. W związku z czym reżyserię traktuję nie tylko jako powołanie, ale po prostu – jako aktywność zawodową. Będę więc dalej robił swoje.”
I rzeczywiście, Janusz Zaorski dalej „robił swoje”, choć była to działalność na poletku nieco innym, niż filmowym* – mam tu na myśli jego prezesowanie w Komitecie do Spraw Radia i Telewizji. Czy może ktoś powiedzieć, że odbywało się to z korzyścią dla telewizji, a ze stratą dla kina? A może odwrotnie?

(Artykuł ukazał się na łamach “Dziennika Chicagowskiego”, 29 grudnia, 1995 r.)

* Janusz Zaorski, sześć lat po tej deklaracji, zrobił film „Szczęśliwego Nowego Jorku”, później jeszcze kilka następnych (z różnym artystycznym skutkiem), a w ubiegłym roku przywiózł do Chicago „Syberiadę polską” – kolejny film historyczny, nawiązujący do naszej narodowej martyrologii (moim zdaniem niezbyt nieudany, o czym pisałem TUTAJ).

Inne odcinki cyklu: TUTAJ.