DEFAECO ERGO SUM – SZTUKA CENNIEJSZA NIŻ ZŁOTO

*

PRZYPADKI MISTRZA BALDASSARA

Swego czasu, pracujący wówczas dla paryskiej „Kultury” Gustaw Herling-Grudziński, popełnił literacki żart, któremu nadał formę szkicu powieści komicznej pt. „Z biografii Diego Baldassara”, gdzie opisuje przypadki twórcy współczesnego, wynalazcy oryginalnego prądu sztuki zwanego „merd-artem”.
W wyda(la)niu prekursora polegał on na tym, że Mistrz Diego robił do szklanych słoików barwne kupy, w surowiec (do przetrawienia) zaopatrując się na obfitych i kolorowych włoskich rynkach i straganach sąsiadującymi z bazylikami i zabytkami Campo di Fiori.
W biografii opisany jest inicjujący prąd moment, w którym Artysta wpada na genialna myśl pozwalająca wyrwać go z marazmu i choroby stulecia – Alienacji. Otóż siedząc – po spożyciu sutego obiadu – na sedesie, pochylił on „sennie głowę ciężką od wina i wtem jego wzrok, pobłądziwszy między rozkraczonymi nogami, natknął się na zawartość muszli. ‚Eureka!’ – krzyknął (…) i zerwał się z sedesu, nie zapinając nawet spodni.”
W taki oto sposób wykluła (?) się nowa sztuka.
Wkrótce odbyły się pierwsze merdisarze twórcy, do interesu wzięli się marszandzi, powstała bogata literatura teoretyczna i filozoficzna kierunku, który rozgałęził się na wiele odnóg, m.in. na amerykański poop-art i polski pup-art.

Jerzy Giedroyć, człowiek bynajmniej nie pruderyjny (ceniący np. pisarstwo Henry’ego Millera), opowiadanie zrazu odsunął zdegustowany, uznając go za „nieprzyzwoite i niesmaczne”, jednak parę miesięcy później ukazało się ono w „Kulturze”. Herling-Grudziński podejrzewał, że do tej powściągliwości przyczyniła się nie tyle skandalizująca treść, co „szyderczy wybuch śmiechu” autora pod adresem „wciąż coraz bardziej nowatorskiej sztuki teraźniejszość u progu przyszłości”.

ZA-KUPY! ZA-KUPY!

Gustaw Herling-Grudziński unikał raczej tematów błahych – jego dziełem jest przecież pamiętny „Inny świat”, jedna z najważniejszych pozycji literatury łagrowej – co, nawiasem mówiąc, kładzie się na jego pisarstwie cieniem głębokiej melancholii, stale obecnej np. w wielotomowym „Dzienniku pisanym nocą”, w którym docieka genezy absurdów i okrucieństw XX wieku. Trudno więc uznać, że nowelką o Mistrzu Baldassarze tylko się zabawił. Mimo prześmiewczego stylu, stanowi ona dość poważny przyczynek do zastanowienia się nad procesem schodzenia współczesnej sztuki na… – i tu chciałoby się napisać, za przeproszeniem Czytelników – zasrane manowce.
Znajdziemy w niej też sporo odniesień do (uznanych za poważnych) krytyków sztuki, a nawet do filozofii modnego w swoim czasie Herberta Marcuse’a

Jednak najistotniejszym atutem owej historii jest to – co dla nie wtajemniczonych w meandry sztuki współczesnej może się wydać wręcz szokujące – że nie była ona bynajmniej wytworem niezdrowej imaginacji pisarza, a powstała w oparciu o autentyczną postać mediolańskiego artysty Piero Manzoniego, którego „dzieła” – słoiki z kałem – osiągnęły na rynku sztuki wartość setek tysięcy dolarów za kupę. (Za-kupy! Za-kupy!)
Manzoni zmarł nie dożywszy nawet 30 lat, a do przedwczesnego zgony przyczyniły się najprawdopodobniej chemiczne barwniki, jakie zażywał merd-artysta, by wzbogacić kolorystyczną gamę swych odchodów.

RZADKIE ZALETY PIERA

Czy produkcje te zostały wyrzucone tam, gdzie ich miejsce, tzn, do kloaki?
Nic podobnego!
Kilka lat temu londyńska, ponoć prestiżowa Galeria Serpentine, urządziła pośmiertną retrospektywą prac Manzoniego. A ceny z puszkami ciągle idą w górę.

Piero Manzoni „Merda d’artista”, Tate Gallery, Londyn (W maju 2008 roku jedną z 90 puszek „wyprodukowanych” w 1961 r. przez Manzoniego – zawierających ekskrementy artysty – sprzedano na aukcji Sotheby za 125 tys. Euro.)

W katalogu podobnej wystawy, jaką wcześniej można było podziwiać we Włoszech, czytamy: „Mediolan jest miastem Manzonich. Po Aleksandrze – Piero. (…) Ale jeśli nazwisko Manzonich przetrwa w pamięci ludzkiej, stanie się tak nie dzięki Aleksandrowi, autorowi najbardziej służalczej powieści powieści XIX wieku, lecz raczej dzięki rzadkim (ekhm… – przyp. LA)  zaletom Piera, umysłu par-excellence wolnego i niezależnego, który zbyt wcześnie opuścił te nasze burżuazyjne i bigoteryjne Włochy. Jego sztuka jest tryumfem tajemnicy niewyrażonego: defaeco ergo sum.”

Doceniam odwagę i mocny żołądek Herlinga, niepośledniego przecież znawcy sztuki oraz wybornego interpretatora i odbiorcy malarstwa włoskiego, które niejednokrotnie inspirowały go literacko, czego dowody można znaleźć w licznych opowiadaniach, jak również w samym „Dzienniku”. Wysmakowanie, erudycja, serce i wyobraźnia – tym wszystkim wypełnione są owe dystyngowane studia jego ulubionych obrazów lub fresków. Tym większe rozczarowanie i niesmak musiały budzić w nim współczesne wybryki pseudo-sztuki i pseudo-malarstwa w wykonaniu pseudo-artystów, którzy sami już nie wiedzieli co mają wymyślić, by zwrócić na siebie czyjąś uwagę.

NA WYSTAWIE Z KOTEM

Przy innej okazji – miało to miejsce jakieś 20 lat później – Herling-Grudziński wraz z Kotem Jeleńskim (również znany autor „Kultury”), wybrali się z Maisons-Laffitte do Paryża, gdzie w Grand Palais prezentowano wystawę pt. „Neapol, trzęsienie ziemi i sztuka współczesna”, na którą złożyły się prace 70 artystów „spośród najbardziej wybitnych współczesnej sceny” – jak głosił program.
Herling wspomina, że jego obchód wystawy trwał może jakieś pół godzinki, szli z Kotem szybko, wymieniając wrażenia bez słów: co jakiś czas któryś z nich wzruszył ramionami, czasem spojrzeli sobie wymownie w oczy, to znów kwitowali eksponaty „trochę rozbawionym, a trochę rozdrażnionym chichotem”.

Czy warto o tym wspominać? – zastanawia się Herling i sam daje sobie na to odpowiedź: „Warto, warto. Ale tylko po to, by raz jeszcze wytknąć nędzę ‚sztuki współczesnej’. Abstrakcyjne nic pomnożone przez abstrakcję nicości.. Nie do wiary prawie jest ta absolutna, nieuleczalna już chyba atrofia wyobraźni, wrażliwości, inteligencji. Szarlataneria, błazeństwo, w najlepszym wypadku zręczne kuglarstwo techniczne, jak gdyby temat nie miał tu żadnego znaczenia.”
*  *  *

PS. Artykuł powyższy opublikowany został w „Dzienniku Związkowym” (Chicago, 2-4 luty, 2001)

DOPISEK: Zważywszy na astronomiczną cenę puszek z ekskrementami Manzoniego (kilkakrotnie przewyższającą wartość złota), wydawać by się mogło, że inwestycja w g… była inwestycją niezwykle intratną, ale z czasem połowa z 90 puszek… eksplodowała, wskutek nagromadzonych w nich gazów i korozji materiału, z jakiego były one wykonane. Możemy sobie tylko wyobrazić efekt, jaki ten wybuch wywołał w gablotach (ewentualnie sejfach) kolekcjonerów. Swoją drogą, mogło to też mieć walor estetyczny, bo przecież – jak zauważył sam Salvadore Dali – „paleta ekskrementów przejawia nieskończoną wprost różnorodność: od szarości po zieleń, od ochry po brąz”. Zwłaszcza jeśli jest to g… tak wybitnego artysty, jak Manzoni.

*  *  *